استقبال اهل فرهنگ از آثار و اندیشه امام موسی صدر

دکتر محسن کمالیان، نویسنده و صدرپژوه

مجموعه بسیار ارزشمند و فاخر دوازده جلدی «گام به گام با امام»، به شکر خدا هم جایزه کتاب سال حوزه را به خود اختصاص داد، هم جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران. این دو رویداد امیدبخش را بنابر دلایل مختلف باید به فال نیک گرفت:

اول / بذل توجهی در این سطح به آثار امام موسی صدر بیانگر آن است که اندیشه و سیره آن بزرگوار با استقبال جدی اهل فرهنگ ایران مواجه شده است. حق نیز البته همین است. جامعه امروز ما با چالش هایی روبروست که جامعه لبنان، نیم قرن قبل تجربه کرده بود. پاسخ امام صدر به آن چالش ها راهگشا بود. چه هم عزت مسلمان و شیعه را در بالاترین سطح تأمین کرد، هم صلح، معنویت و امید را بر جامعه متکثر لبنان حاکم نمود. اهل فرهنگ ایران امروز مشتاق است با فهمِ عصری امام صدر از اسلام آشنا شود تا بتواند در محیط خود از آن بهره گیرد.

دوم / منظومه فکری رهبران بزرگ جامعه را نمی توان صرفاً از روی آثار مکتوب آنها شناخت. استخراج اندیشه سیاسی این بزرگان، با اکتفا به تنها آثار مکتوب آنها، کاری غیرعلمی و سطحی است. توجه به سیره عملی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. چه بسیارند افکاری که فرصت مکتوب شدن را پیدا نکردند. مثلاً موضوعاتی چون رفتار با مخالفین، تعامل شیعه با دولت های غربی و عربی یا حجاب اجباری، بسیار به ندرت در آثار مکتوب امام صدر منعکس شدند؛ در حالی که بخش مهمی از سیره عملی ایشان بدان ها اختصاص داشت. همچنین فکر در عرصه عمل است که چکش می خورد و موفقیت و جزئیاتش آشکار می شود. مثلاً استعفای سال ۱۹۷۵م امام صدر از ریاست مجلس اعلای اسلامی شیعه، از جلوه های مهم آزادمنشی و سیاست ورزی اخلاقی ایشان بود که در هیچ یک از آثار مکتوب وی انعکاس نیافت؛ همچنین سخنان بسیار مهم سال ۱۳۵۷ش وی با ملک عبدالله در باره انقلاب اسلامی ایران.

سوم / خود اندیشه نیز به مرور زمان تحول و تکامل می یابد. سال ها پیش از آقای دکتر محمدرضا بهشتی شنیدم که «سیر تحول نظر امام خمینی در باب ولایت فقیه»، موضوع رساله دکترای دانشجویی در دانشگاه هامبورگ بوده است. امام صدر نیز شکی نیست که مثل تمامی بزرگان، دیدگاهش نسبت به مسائل متعدد در بستر زمان تکامل یافته بود. مثلاً می دانیم که امام صدر در لبنان اعتقاد داشت که تعریف قرآن از اسلام عبارت است از «تسلیم بودن در برابر خداوند با عقل، قلب و سپس تجلی یافتن این باور عقلی و قلبی در عمل صالح». امام صدر با این تعریف از اسلام، مسیحیان را نیز «مسلمان» می نامید. اما آیا امام صدرِ قبل از لبنان نیز، یعنی در دوران قم یا نجف، همین باور را داشت؟

مجموعه «گام به گام» سیر تحول اندیشه و سیرهی امام صدر را طی دو دهه اقامت آن بزرگوار در لبنان گزارش کرده است. چیدمان گزارش بر اساس ترتیب تاریخ انجام گرفته است. یعنی عملا گاهشماری از وقایع زندگی امام صدر طی دو دهه اقامت در لبنان بدست داده شده است. این مجموعه براستی ارزشمند، «کتاب مرجع» بی بدیلی است که امکان غور در اقیانوس اندیشه و سیره امام صدر را برای صدرپژوهان فراهم می سازد. مبالغه نکردم اگر بگویم، چنین گاهشماری تا کنون برای هیچ یک از بزرگان انقلاب اسلامی و بلکه رهبران عالم تشیع فراهم نیامده است. مجموعه «گام به گام»، در گزارش جزئیات سیره عملی صاحب ترجمه، حتی بر مجموعه «صحیفه ی امام خمینی» هم برتری دارد.

طبیعتاً مجموعه «گام به گام» نیز مثل هر کتاب مرجع دیگری محدودیت هایی دارد. اولین محدودیت آن است که سال های زندگی امام صدر در ایران و عراق را پوشش نداده است. محدودیت دوم آن است که در مورد وقایع دورانِ لبنان امام صدر، عمدتاً به منابع و مراجع لبنانی اکتفا کرده است. به عنوان مثال اسناد امام صدر در ساواک عملا مورد توجه واقع نشده است؛ همچنین اسناد ایشان در دستگاه های دیپلماسی و اطلاعاتی کشورهای غربی و عربی؛ نیز گزارش مطبوعات ایران و اروپا در باره ی ایشان. همچنین صدها برگ نامه، از و برای امام صدر، در کشورهای مختلف وجود دارد که حاوی اطلاعات بسیار ذی قیمتی است. این نامه ها نیز مورد استفاده واقع نشده است. تاریخ شفاهی نیز به همین ترتیب.

محدودیت هایی که برشمردم، بدیهی است که به هیچ وجه ارزش مجموعه «گام به گام» را نمی کاهد. به قول معروف: ما لا یُدرَک کلّه، لا یُترَک کلّه. ضمناً متن عربی و اصلی و بسیار ارزشمند این مجموعه که توسط حرکت امل در لبنان تألیف شده، این محدودیت ها را داشته که به برگردانِ فارسیِ آن نیز عیناً منتقل شده است. اینک پروژه بزرگ و براستی نفس گیر تدوین مجموعه «گام به گام» اما با موفقیت پایان یافته است. لذا به مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر پیشنهاد می کنم تا بار دیگر آستین همت بالا زند و مجموعه «گام به گام» را در قالب پروژهی مکمل و بزرگ دیگری، با دریای داده های ایرانی تدقیق و تکمیل کند. از جمله منابعی که در این مرحله حتماً جا دارد مورد توجه قرار گیرد، تاریخ شفاهی است.

نکته دیگری که لازم می دانم به صدرپژوهان گوشزد کنم، غافل نشدن از متن اصلی و عربی مجموعه «گام به گام» است. توصیه ام این است که مثل هر اثر ترجمه شده دیگر، در موارد حساس، متون عربی و فارسی را با هم تطبیق دهند. چون بخواهیم یا نخواهیم، متن ترجمه شده از فیلتر ذهن مترجم رد و متأثر شده است. ترجمه نه تنها لحن و تأکید و حس و هیجان را نمی تواند به درستی منعکس سازد، بلکه گاهی در انتقال معنا نیز دچار مشکل می شود. به یاد دارم شادروان دکتر صادق طباطبایی تأسف آیت الله العظمی سید محمدباقر صدر را نقل می کرد که اساتید فلسفه دانشگاه بغداد بعضا فرازهایی از کتاب کُنت را نفهمیده و غلط ترجمه کرده بودند. همچنین خاطره آقای دکتر علیرضا بهشتی از آیت الله امامی کاشانی را به یاد دارم که آیت الله دکتر بهشتی برخی مباحث فلسفی هِگِل را از آیت الله مطهری دقیق تر فهمیده بود، چون به جای متون ترجمه شده، به متن اصلی آلمانی کتاب او مراجعه کرده بود.

از صمیم قلب به مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، خصوصاً رئیس محترم آن سرکار خانم حورا صدر، تبریک می گویم که توفیق یافته اند مجموعه بسیار ارزشمند و فاخر «گام به گام با امام» را در دستان اهل فرهنگ ایران قرار دهند. به عنوان کوچکترین صدرپژوه این سرزمین، بی نهایت خوشحال هستم که می توانم در این کتابِ مرجعِ بی بدیل، غواصی و بیش از همه جا عطر بهشتیِ حضور امام صدر را حس کنم.