خلاصه درس گفتار اندیشه و عمل
خلاصه بیستمین درسگفتار ماهانه اندیشه و عمل
تکثر پیش فرض گفتوگو، مطالعه موردی اندیشه و عمل امام موسی صدر
سخنران: حجت الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی
تکثر یکی از ملزومات و مقدمات گفتوگوست. اگر درباره امام موسی صدر تعبیراتی مانند معمار گفتوگو و معمار تقریب به کار میبریم، قبل از آن مسئلهای به نام تکثر مطرح است که باید در فکر و عمل ایشان مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد که از چه جایگاهی برخوردار است.
تفاوتهای بسیار جدی در زندگی انسانها وجود دارد که بخشی عارضی و بخشی اولیه و ذاتی است. تفاوتهای ذاتی انسانها را میتوان در هشت گروه برشمرد: تفاوت جنسیتی؛ تفاوت در استعداد؛ تفاوت نژادی؛ تفاوت فیزیولوژی و مزاجی؛ تفاوت در منابع معرفتی؛ تفاوت در تمایلات مادی و معنوی؛ تفاوت در تمایلات فردی و جمعی؛ تفاوت محیطی و جغرافیایی. انسانها مقهور این تفاوتهای هشتگانه هستند.
این تفاوتهای هشتگانه در چهار حوزه موجب اختلاف میان انسانها میشود: در حوزه آگاهی و دانش؛ در حوزه باورها؛ در حوزه آداب و رسوم؛ در حوزه رفتار. مجموع این اختلافات فرهنگها و تمدنها را میسازد و درک این واقعیت به انسان کمک میکند که چگونه زندگی کند.
در مقابل این تفاوتها دو نگاه وجود دارد؛ یکی نگاه حذف و نادیده گرفتن طرف دیگر؛ و نگاه دوم مدیریت تفاوتهاست. مدیریت تفاوت به این معناست که آنها را ببیند و هرکدام را در جای خود قرار دهد و مناسبات آنها را در سطح بالاتر حل کند. نکته در خور توجه اینکه نمیتوان مدیریت اختلاف را به یکی از طرفین اختلاف سپرد. اگر توانستیم تفاوتها را که به اختلاف منتهی میشود، در جوامع انسانی مدیریت کنیم، تمدن شروع، صلح برقرار و رفاه و آرامش به زندگی انسان ارزانی خواهد شد.
جوامعی پا در مقوله تمدن و پیشرفت گذاشتهاند که تکثر را باور دارند. مثلاً قرون سه و چهار که دوران رشد تمدن اسلامی است، دوره حضور علوم مختلف و ترجمه آثار یونانی و آشنایی مسلمانان با فرهنگ ایرانی و مصری است. حال آنکه در دوره صفویه تا به امروز، حتی نوع اسمگذاری کتب هم حاکی از رویکرد انحصارگرایانه نویسندگان است: منتهیالمواد، منتهیالدرایه، منتهیالحکمه، غایهالامال، غایهالمقال، نهایهالحکمه، نهایهالدرایه.
امام موسی صدر به تکثر باور دارد و شاهد بر این مدعا نیز در آثار ایشان موجود است؛ مثلاً: خطابه «فرق دریچههای تمدن» و «اسلام و فرهنگ قرن بیستم». امام صدر معتقد است که «اسلام، شرح صدر و ظرفیت وسیعی برای قبول و اقتباس فرهنگهای بشری و حذف آنها در خود دارد و کوششهای فرهنگی را رسالتی انسانی و یکی از واجبات زندگی شناخته است.»
از نگاه امام صدر اسلام به همه علوم با دیده تقدیر و احترام مینگرد و آنها را راهی برای رسیدن انسان به هدف خلقت و کمال اصیل و شناخت خداوند و مقام خلیفهاللهی میشناسد. وی معتقد است «شخص با ایمانی که از علم میهراسد و با آن به مبارزه برمیخیزد باید در ایمان خود تردید و تجدیدنظر کند. علم راه روشن، برای انسان است».
امام صدر در مقاله « اسلام و فرهنگ قرن بیستم» به ضرورت انواع اختلاف میپردازد و معتقد است که مارکسیسم راه را اشتباه رفته است؛ زیرا بخشی از تفاوتها را ندیده است و هر کس آن تفاوتها را نبیند، محکوم به شکست است. در همین مقاله بیان میکند که با اصرار و اجبار بر یکسانسازی، که همه مانند یکدیگر باشیم و یکسان فکر کنیم، به صلح جهانی دست نخواهیم یافت.
امام موسی صدر لبنان را الگوی جهان میداند و درباره تکثر فرهنگها بیان میکند که «لبنان صاحب فرهنگ و تمدنی است که از تمدنهای متنوع و فرهنگهای مختلف و اندیشههای گوناگون بهره گرفته است. از این رو، لبنان محل التقا یا نمایشگاهی از همه این تمدنهاست. هم میتوان از این رنگارنگی و تنوع در جهت تفرقه و پراکندگی سوداگری کرد و هم میتوان از آن در مقام پایگاهی برای تعاون و همیاری سود جست. این گوناگونی وسیلهای است برای نزدیکی و شناخت و تبادل اطلاعات و مسائل دیگر.»
امام موسی صدر به انسانهای مختلف احترام میگذارد. در آثار او انسانهای مختلف بسیاری از هانری کربن فرانسوی تا احمد امین مصری حضور دارند و فکر و اندیشه آنها تجلیل میشود. اگر امام صدر تکثر را نپذیرفته بود باید به بهانهای هرکدام از افرادی را که بدانها اشاره کرده است، نادیده میگرفت.
مدیریت اختلاف به این معناست که اختلاف یا به حوزه نظر مانند فکر و فرهنگ تعلق دارد که کلید آن گفتوگوست؛ یا به حوزه عمل که آنچه را اجراپذیرتر است، قاعده باید دانست. بر اساس این رویکرد است که امام موسی صدر پیشهادهایی چون اذان مشترک را مطرح میکند. امام صدر، بر خلاف دیدگاه برخی، با طرح موضوع بسته نبودن باب اجتهاد میان اهل سنت مسیر عملی رسیدن به راهکارها را نیز هموار کرده است.