خلاصه درس گفتار اندیشه و عمل
خلاصه دومین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل
اندیشه‌های قرآنی امام موسی صدر
عبدالله نصری
امام موسی صدر قصد نداشته است که به‌مثابۀ مفسر رسمی به تفسیر ترتیبی یا موضوعی قرآن بپردازد؛ بلکه به‌اقتضای نیازهای زمان و مکان و مخاطبان خود، آن‌هم در اوضاع و احوالی خاص برخی مباحث قرآنی را مطرح کرده است. جدای از محتوای تفاسیر و نوع برداشت‌ها، انتخاب موضوع‌ها و سوره‌ها نیز در خور توجه است؛ چنان‌که در مباحث تفسیری ارائه‌شده به اعضای جنبش أمل، به‌مثابه جنبشی نظامی، نه از جهاد و شهادت و نه حتی از مبارزات انبیا سخن می‌گوید. امام صدر با مطالعه تاریخ نهضت‌ها و جنبش‌ها، به‌خوبی می‌داند که اگر بناست جامعه لبنانی از آینده‌ای سعادتمند برخوردار شود، افراد آن باید التزام به ارزش‌های اخلاقی داشته باشند.
در نگاه امام صدر، شناخت قرآن امری ضروری است، زیرا مهم‌ترین امر برای انسان، پس از وجود خداوند قرآن است؛ پیامبر از راه قرآن شناخته می‌شود؛ قرآن خاستگاه مسلمان و پایگاه اسلام است؛ برای شناخت خدا و انسان و جهان باید به قرآن رجوع کرد؛ و جهان‌بینی قرآنی ویژگی‌هایی دارد که سایر جهان‌بینی‌ها فاقد آن هستند.
شناخت قرآن از منظر امام صدر بررسی و پاسخ به این مسائل است: چیستی قرآن و شیوه نزول آن؛ معنا و مفهوم آیات؛ چگونگی فهم قرآن؛ وظایف ما در برابر قرآن. امام صدر معتقد است که چه بسا معنا و مفهوم اصلی آیات با دریافت مفسران و خوانندگان قرآن یکسان نباشد و اگر غیر از این می‌بود، این‌همه اختلاف نظر درمورد آیات قرآنی میان مفسران پیدا نمی‌شد. امام صدر با طرح این سؤال‌ها و پرداختن به این موضوعات، در پی کشف و بیان منطق و روش فهم قرآن با توجه به مراد شارع از آن است.
امام صدر در بیان اعجاز قرآن و مصادیق آن به جنبه فصاحت و بلاغت قرآن، اخبار غیبی قرآن، اعجاز علمی و اخبار تاریخی قرآن اشاره می‌کند. او حروف مقطعه را نیز در پیوند با اعجاز قرآن معنا و ذکر آن‌ها را مبالغه در تحدی تلقی می‌کند.
یک پرسش که درخصوص قرآن مطرح می‌شود، این است که: چگونه یک متن معین مانند قرآن که در زمان خاصی نازل شده است، پاسخ‌گوی پرسش‌ها و خواسته‌های انسان‌ها در جوامع گوناگون و شرایط مختلف و متغیر تاریخی باشد. از نظر امام صدر این مهم دست‌یافتنی است، اگر دو شرط محقق شود:
۱. پایبندی به دلالت‌های حقیقی و مجازی لفظ و سایر دلالت‌ها مانند دلالت التزامی و اشاره‌‌ها و دیگر دلالت‌های نهفته درکلام. ۲. توجه به سطح آگاهی و فرهنگ گوینده. با توجه به این دو اصل بایدگفت که فهم معانی قرآن و تفسیر آیات الهی با فهم و تفسیر سایر متون متفاوت است؛ زیراکه علم خداوند نامحدود است.
امام صدر در موضوع فهم و تفسیر قرآن بر چند مطلب تأکید بسیار دارد: ۱- آیات قرآنی را باید با خود آن تفسیر کرد. ۲- اختلاف فهم انسان‌ها را در تفسیر قرآن نیز باید در نظر گرفت. ۳- در فهم برخی از آیات قرآنی باید از معارف بیرونی کمک گرفت. ۵- زبان قرآن، زبان رمز نیست. ۶- قرآن ظاهر و باطن دارد.
با نظرداشت این ویژگی‌ها امام صدر هم مکتب تفسیریِ غیب‌گرا و هم مکتب تفسیریِ علم‌گرا را نقد و رد می‌کند. ما نباید بیش از متن قرآن غیب‌گرا با شیم و نه همۀ آیات را علمی تفسیر کنیم.
از نظر امام صدر برای فهم قرآن باید هم به قرآن به‌مثابۀ یک کل منسجم و هم به هدف اصلی آن توجه کرد. باید به این نکته توجه داشت که قرآن کتاب هدایت و تربیت است و اگر هم در آن از امور مختلف یاد شده، هدف اصلی آن تربیت انسان‌هاست.
مقصود قرآن از بیان آیاتِ ناظر به پدیده‌های طبیعی دعوت انسان‌ها به تدبر و تامل در هستی و پدیده‌ها و شگفتی‌های آن در جهت شناخت خدا و عینیت پیدا کردن ایمان به خدا در زندگی است. از نظر صدر آیات قرآن حتی هنگامی که پیامبر را مخاطب قرار می‌دهد، هدفی جز تربیت ندارد.
در بحث‌های تفسیری، امام صدر توجه ویژه‌ای به مباحث انسان‌شناسی دارد. فی‌المثل، از نظر ایشان داستان آفرینش انسان در قرآن بیانگر امری واقعی است که مسیر حرکت انسان را در جهان طبیعت مشخص می‌کند. در تحلیل این داستان، خلیفه‌اللهی انسان را به معنای وکیل و کارگزار اصلی اهداف الهی همراه با مسئولیت‌پذیری برای انتخاب خیر و شر می‌داند. در بحث‌هایی که صدر در باب انسان‌شناسی قرآنی دارد، از ارتباط آن با هستی‌شناسی قرآن سخن می‌گوید. به این معنا که میان انسان با هستی در برخی امور اشتراک وجود دارد. امام صدر هیچ تعارض و تناقضی بین بعد جسمی و روحی انسان نمی‌بیند و جسم انسان را مهبط وحی و متصل به بُعد آسمانی او تلقی می‌کند. همچنین، در نگاه انسان‌شناسانه‌ای که صدر به آیات قرآنی دارد، بر رابطه میان مؤمنان با یکدیگر تأکید بسیار دارد.
ویژگی دیگر نگاه تفسیری امام صدر، مرتبط دانستن آیات و مفاهیم قرآنی به یکدیگر است. برای نمونه در تفسیری که از سورۀ ماعون ارائه می‌دهد، بین طرد یتیم با تکذیب دین و سهل‌انگاری در نماز با از دست دادن فرصت‌ها رابطه برقرار می‌کند و نتیجه می‌گیرد که ایمان به خدا و دین دو بعد دارد؛ بعدی رو به آسمان که اعتقاد به وجود خداوند و اذعان به پذیرش اسلام است و بعدی رو به زمین که خدمت به انسان است.
تصحیح برداشت‌های نادرست از مفاهیم دینی یکی از کارهایی است که امام صدر در تفاسیر خود بدان توجه دارد. مفهوم و معنای دعا و مجازات‌ها و شب قدر از جملۀ مواردی است که او در تفاسیر خود بدان‌ها پرداخته و تفسیر و معنای رایج از آن‌ها را نقد و سپس، دیدگاه خود را دربارۀ آن‌ها بیان می‌کند.
با مرور این نمونه‌ها و برداشت‌ها و مطالعه تفاسیر امام صدر، شاید بتوان اصول نگاه تفسیری ایشان را این موارد دانست:
۱- استفاده از آیات دیگر در تفسیر آیۀ مدنظر؛ ۲- توجه به مفاهیم هم‌خانواده و مرتبط با هر مفهوم؛ ۳- ذکر و توجه به شأن نزول آیات؛ ۴- توجه به آثار و نتایج عینی مباحث اعتقادی. ۵- توجه با آثار اجتماعی فضایل و رذایل اخلاقی؛ ۶- توجه به غایت تربیتی سوره‌ها و آیه‌ها؛ ۷- تأکید بر اصلاح سبک زندگی؛ ۸- استخراج و ارائۀ اصول در تفسیر؛ ۹- دوری از تفسیرهای صوفیانه؛ ۱۰- قطعی و نهایی قلمداد نکردن برداشت خود از آیات؛ ۱۱- حفظ احترام مفسران و تجلیل از کسانی که آرای آنان را نقد کرده است.
باید گفت که امام صدر با قرآن زندگی کرده و فهم وی از آیات قرآنی مبتنی بر همین امر بوده است.