خلاصه سی‌امین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل

مقام و منزلت انسان در اندیشه امام موسی صدر

سخنران: دکتر احمد پاکتچی

رشتۀ فلسفۀ انسان به پرسش‌­هایی پاسخ می‌­دهد که دربارۀ ماهیت انسان و جایگاه انسان در این جهان است. چیستی و منشأ و ویژگی­‌ها و غایتِ انسان از جمله مسائلی هستند که در این علم بدان‌­ها پرداخته می‌­شود. امام صدر به نوعی انسان­‌گرایی با خدا معتقد است که در غرب هم سابقه دارد و به آن انسان­‌گراییِ دینی می­‌گویند. اولریش فن هوتن و رنه فان ریسن از چهره­‌های شاخصِ این تفکرند.

امام صدر در تعریفِ انسان با روشی منطقی جنس و فصل را ذکر می‌­کند. او انسان را ساختۀ خداوند می‌­داند که صاحبِ حیاتِ جاودانه است و با این تعریف به این ساختار فکری م‌ی­رسد که انسان دو گونه زندگی دارد: زندگی دنیوی و زندگی جاوید. امام صدر انسان را به منزلۀ موجودی واحد و یکپارچه می­‌بیند و جسم و روح او را با هم در نظر می­‌گیرد و از نوعی اتصال و اتحاد سخن می­‌گوید و نه همراهی و هم­نشینی. با این نگاه، اگر ما در نسخه­‌ای که برای انسان می‌­پیچیم، یکی از این دو جنبه را نادیده بگیریم، آن نسخه ناقص است. او برای صورت­‌بندی چیستی انسان او را موجودی دارای بیم و امید معرفی می­‌کند و گرایش انسان­‌های اولیه به پرستش را به سبب ترس‌­ها و اضطراب‌هایشان می‌­داند، اما بر خلاف برخی از متفکران غربی، که در این مسئله با او هم‌رأی هستند، مسئله را به حذف باورها و پرستش از زندگیِ انسان تعمیم نم‌ی­دهد.

امام صدر به وضعیت انسانِ مدرن توجه دارد و بر آن است که دنیای امروز فشار روانی بسیاری برای افراد به وجود آورده است و علت بی انگیز­گی­‌ها و فقدان اهدافِ والا همین فشار و ترس روانی انسانِ مدرن است. او تأکید می­‌کند که دین تنها وسیله برای کامیابی است و کامیابی را امری سوبژکتیو  می­‌داند و نه ابژکتیو.

انسانِ‌شناسیِ امام موسی صدر متوجه به جمع انسانی است، و نه فرد انسانی. او می­‌گوید که اگر قرار است انسان، بما هو انسان، کاری انجام دهد، لازمه‌­اش درک وجود جمعی انسان‌­ها و شناسایی نیروی جمعی آن­هاست. این تعبیر بر اهمیت و محوریت جمع و کار جمعی تأکید می‌کند. در این­جا سخن از فرد انسانی نیست، و باید از توانایی‌­های همۀ گروه­‌های انسانی استفاده شود تا به نتیجۀ مثبت رسید. با این بینش تفسیر دیگری هم از آیۀ فطرت به دست می­‌دهد. او تفسیرش را متوجهِ اینکه فطرت منبع شناخت است، نمی‌­برد، بلکه آیه را در مقامِ دعوت و انسجامِ جامعه و تکیه بر همۀ افراد جامعه تفسیر می­‌کند و سازماندهی و شکل­‌دهی امت نیز تمامیت جمعی را می‌طلبد.

از دیدِ امام صدر تمدن باید بر همۀ ساحت­‌های انسان و همۀ گروه‌­های انسانی تمرکز داشته باشد و همین رویکرد مبنایِ فکری ایشان برای الفت میان جامعۀ مسیحی و جامعه مسلمان در ساحتِ عمل بود. او تمدن را بر اساس حالت­‌های ذهنی و درونی انسان تعریف می­‌کند و نه نمودهای بیرونی فنون و فناوری. بر این اساس، توسعۀ فرهنگ در جامعه مبتنی بر تجربۀ خودآگاهانۀ مردم آن جامعه است و نه صرفاً مبتنی بر تکرار تقلیدی و بزرگ­نمایی اعتقادات پیشینیان.

او چهار بُعد وجودی برای انسان قائل است: ۱. انسان موجودی است عینی که با اعیان دیگر از نظر آزادی انتخاب متفاوت است؛ ۲. انسان تا حد بسیاری، از طبیعت و موجودات اطراف متأثر است؛ ۳. انسان موجودی است اجتماعی که به میزان بسیار و به­‌طور خودجوش با هم‌نوعان خود تعامل دارد؛ ۴. انسان مخلوق خداوند است و این نسبت بر شخصیت انسانی و همۀ پیوندهای او تأثیر می­‌گذارد.

1. امام صدر آزادی را معشوق انسان تعبیر می­‌کند. با اینکه آغاز آزادی و اختیار انسان از نظر امام صدر، در مباحث کلامی متون جبر و اختیار است؛ در آن نقطه متوقف نمی‌­شود و فراتر از آن به نوعی استعمارستیزی و استبدادستیزی و جنگ‌ستیزی منجر می‌­شود. بنابراین، کاربرد اجتماعی هم پیدا می­‌کند. امام صدر در تقابل میان آزادی و محدودیت به نسبت انسان و خدا می­‌پردازد و ضعف‌­ها و محدودیت‌­ها را با نگاه دینی می­ن‌گرد. او بیان می­‌کند که دین برای ناکامی­‌ها هم ارزش قائل است. علاوه بر این قوت­‌ها و انگیزه­‌هایی در انسان وجود دارد که ممکن است به ضعف و کانون بحران تبدیل شود. دین می­‌تواند این انگیزه‌­ها و قوت‌­ها را مدیریت کند.
2. مقهور شدن همیشه در مقابل دشمن نیست؛ بلکه بیشتر در مقابل وضعیتی است که محیط به ما تحمیل می­‌کند و انسان کسی است که بتواند در مقابل محیط مقاومت کند و ارادۀ خود را به ظهور برساند. امام صدر در موضوع تأثیر از محیط راه اعتدالی در پیش می‌­گیرد و تأکید می­‌کند که انسان باید نگاهی هوشمندانه و بااراده به محیط داشته باشد و در پدیدآوردن آن مشارکت داشته باشد.
3. امام صدر معتقد است که جامعه چیزی نیست جز افراد و تعامل بین افراد و سه علتِ اصلی تعاملِ اجتماعی میان افراد را بدین قرار بیان می­‌کند: ۱. تفاوت در شایستگی­‌ها؛ ۲. بزرگ بودن اهداف و ترس­‌ها و خطرهای پیش روی انسان نسبت به توانایی­‌های انفرادی او؛ ۳. عواطف انسانی.
4. پیوند انسان با محیط اطراف و تعامل اجتماعی انسان با دیگر انسان­‌ها، همه، تحت تأثیر ارتباطش با خداست. او معتقد است که در جهان نظامی تعاملی، فراتر از آنچه می­‌دانیم، وجود دارد و ما آمادگی داریم در این نظام کارهایی انجام دهیم که در حالت عادی انجام دادن آن­ها عاقلانه نیست. اینجاست که غیب‌باوری در دیدگاه امام موسی صدر، عملاً به بسط ویژگی الهی بودن انسان تبدیل می­‌شود و در غیب‌باوری بسیاری از رفتارهای انسان را توضیح می­‌دهد.