خلاصه سی و دومین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل

 قرآن در نواندیشی دینی امام موسی صدر

سخنران: دکتر مجید معارف

شناخت مبانی قرآن‌شناسی امام موسی صدر مقدم بر دیگر مباحث است؛ زیرا تا زمانی که تعریف امام موسی صدر از قرآن و مبانی قرآن­‌شناسی ایشان روشن نشده باشد، نمی‌­توان راجع به جایگاه قرآن در نواندیشی ایشان سخن گفت. با مطالعۀ آثار امام موسی صدر سه دسته مبانی را می‌­توان استخراج کرد: ۱.مبانی تاریخی؛ ۲.مبانی کلامی؛ ۳.مبانی علمی.

مقصود از مبانی تاریخی برداشت‌­های قطعی امام موسی صدر از روایاتی است که در کتاب­‌های شیعه و سنی دربارۀ قرآن و سرگذشت این کتاب الهی وجود دارد. مبانی تاریخی امام موسی صدر در تفسیر از این قرارند: حفظ (حفظ در حافظه‌­ها) قرآن توسط صحابیان صدر اسلام؛ کتابت و تدوین قرآن به امر پیامبر و توسط صحابیان کاتب؛ نزول دوگانۀ قرآن (دفعی و تدریجی)؛ مصونیت قرآن از هرگونه تحریف و زیاده و نقصان.

علم کلام علم اعتقادات است. قاعدتاً، هرکسی نوعی ساختار و پیشینۀ اعتقادی و جهان‌بینی دارد. مبانی کلامی و اعتقادی امام موسی صدر در خصوص قرآن را می‌توان این‌گونه فهرست کرد: اعجاز جاودانۀ قرآن؛ حجیت شرعی قرآن و سلامت آن از هرگونه تحریف؛ وحیانی بودن الفاظ و ظواهر قرآن؛ مراتب متعدد معنایی قرآن؛ توافق کامل قرآن با علم؛ هدایت­‌گری قرآن بر پایۀ نصوص قرآنی و حدیث شریف ثقلین؛ جامعیت معنایی قرآن دربارۀ حقایق هستی.

مبانی علمی تفسیر همان اصول تفسیری مفسر است. مبانی علمی امام صدر بدین شرح است: حجیت ظواهر قرآن و فهم‌­پذیری قرآن کریم؛ عرفی بودن زبان قرآن برای اعراب عصر نزول؛ فهم فراعصری قرآن در پرتو مداوم و دریافت­‌های نوبه‌نو؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛ تفسیرپذیری قرآن با استفاده از خود قرآن.

امام موسی صدر مفسری است که به علوم تفسیری یا لوازم منطقی تفسیر ملتزم ­است. آشنایی با فرهنگ و زبان عرب، آشنایی با تاریخ اسلام، در نظر گرفتن ظواهر الفاظ و شواهد یک آیه در جاهای دیگر از جملۀ لوازم منطقی تفسیر است. برای درک التزام وی به لوازم تفسیری، می‌­توان به این نکته اشاره کرد که ایشان هم معتقدند که باید برداشت­‌های نوبه‌نو از قرآن داشته باشیم و هم اینکه این برداشت­‌ها باید در چارچوبی علمی و قاعده‌­مند صورت گیرد.

امام صدر در مسیر تفسیر خود، از نقش علوم تفسیری، عقل، روایات و نقش خود آیات در فهم مفاهیم قرآن غافل نبوده‌­اند و گاهی، علاوه بر تدبر و تتبع شخصی خود، به دیگر تفاسیر، به‌خصوص به تفسیر مرحوم علامه طباطبایی، استناد کرده‌­اند. امام موسی صدر در مباحث غیرتفسیری خود به شکل استشهاد و اقتباس و تلمیح و اشاره از قرآن بهره برده است.

نواندیشی دینی امام موسی صدر به معنای مفهوم­‌گیری وی از آیات قرآن است. «مفهوم» در برابر «منطوق» قرار دارد که همان برداشت­‌هایی است که او از آیات به دست می‌­دهد.

امام موسی صدر ایدئولوگ و انقلابی‌ای مصلح است که به‌شدت به نجات مسلمانان می‌­اندیشید. او معتقد است که برای آنکه مسلمانان به اوج عزت برسند، راهی جز بازگشت به قرآن ندارند و باید مفاهیم قرآنی به شکل پویا و انقلابی تفسیر شود و مسلمانان بر مبنای آن مفاهیم عمل کنند.

یکی از مؤلفه‌­های نواندیشی دینی امام صدر بر مبنای قرآن، «بازشناسی اصول و فروع دین و مصداق­‌شناسی آن­ها» است. او تفسیر متکلمانه از اصول و فروع دین را نمی‌­پذیرد و با استناد به آیات آغازین سورۀ بقره می­‌گویند که انفاق و زکات اصلی است که در قرآن، در کنار اصل نماز وارد شده است.

در بینش قرآنی امام موسی صدر، امری معنوی مثل ایمان به غیب و ایمان به معاد به موازات مسئله‌­ای اجتماعی قرار می­‌گیرد که نادیده گرفتن آن اسباب انحطاط بشر را فراهم می‌­سازد. بر همین اساس است که عشق به مردم، اصرار بر اجرای عدالت و ایمان به ارزش‌­ها از مؤلفه‌­های ایمان به خدا تلقی می­‌شود.

بازشناسی مفهوم دعا و کارکرد آن دیگر مؤلفۀ نواندیشی دینی امام موسی صدراست. او در مقابل کسانی که دعا را جانشین عمل می­‌کنند و کسانی که به طور کلی منکر دعا و تأثیرآن هستند، معتقد است که دعا کارکرد دوگانه دارد: به هنگام اضطرار سبب است و در وضعیت عادی وسیلۀ ارتباط با خدا و تقویت رابطۀ فرد با خداست. انسان در عین اینکه کار و تلاش می­‌کند، از دعا روحیه و امیدواری اخذ می­‌کند.

سومین مؤلفۀ نواندیشی امام موسی صدر بازشناسی مفهوم امانت الهی است. درباره مصداق آیۀ ۲۷سوره احزاب دیدگاه­‌های مختلفی وجود دارد. عرفا آن را عشق می‌­دانند و متکلمان اختیار و فلاسفه عقل. امام صدر به‌منزلۀ مصلح اجتماعی و متفکر، این امانت را «مسئولیت» تلقی می­‌کند و معتقد است که انسان موجود مسئولی است که مسئولیتش زادۀ آگاهی است. هرچه آگاهی بیشتر می­‌شود، مسئولیت هم سنگین‌­تر می‌­شود، تا جایی که مسئول‌­ترین انسان­‌ها پیامبرانند.

و بالأخره، چهارمین مؤلفۀ نواندیشی امام صدر، بازشناسی مفهوم عبادت است. او معتقد است که بندگی عبودیت است نه عبادت، و عبادت و عبودیت هم به‌لحاظ ریشۀ لغوی متفاوت‌اند و هم به‌لحاظ مفهومی. تفسیر ایشان از عبادت این است که عبادت یک شأن است برای تمام عناصر هستی ازجمله انسان. وی از مفهوم عبادت، آزادی را استنباط می‎کند و توجه بسیاری به روح عبادت دارد. در واقع، او با بازشناسی مفهوم عبادت در پی تعالی این مفهوم است.