خلاصه شصتمین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل

زن به مثابه مادر اجتماع؛ نگاهی دیگر به دیدگاه امام موسی صدر درباره­ زن و خانواده

سخنران:‌ صدیقه قاسمی

در این گفتار پس از مرور دیدگاه امام موسی صدر دربارۀ تعریف خانواده و جایگاه زن در آن، محورهای زیر به عنوان پیامدهای این نگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد:

نقطۀ کانونی نقش‌آفرینی زن، آزادی زن در تشکیل خانواده، قلمروها و ابعاد نقش‌آفرینی زن، تقدس فعالیت‌های زن در خانواده، نقش تکمیلی زن و مرد نسبت به یکدیگر و کودک به مثابه عضو مکمل خانواده.

چالشهای خانواده و پیامدهای آن در نگاه امام موسی صدر

امام موسی صدر به ابعاد تأثیر مدرنیته بر نهاد خانواده که جوامع را به خود گرفتار کرده، پرداخته است. عوامل مهم دیگری که می‌­توانیم در اندیشۀ امام موسی صدر در مورد ریشه‌یابی مشکلات خانواده به آن‌ها بپردازیم تأثیر سکولاریسم بر روابط زناشوئی و تکیه بر ماده و مادی­‌گرایی است.

۱. خانواده به منزله شرکتی تجاری

تبدیل شدن جامعه به شرکت تجاری بزرگ در روابط خانوادگی و روابط اجتماعی به گونه‌­ای اثر می­‌گذارد که ویژگی‌های آن را می‌­توان به شرح زیربرشمرد:

الف) روابط افراد بر اساس بخشش محدود و نرخ­‌گذاری شده استوار است.

ب) تعامل میان افراد ابزاری غیر انسانی و بی­روح است.

ج) کار هر فرد برای جامعه به نسبت مزدی که او از جامعه می­‌گیرد و منفعتی که از طریق آن تحصیل می­‌کند مشخص می‌­شود.

د) ارتباط افراد بر اساس منافع مشترکشان با دیگران است.

ه) تکیه این جامعه بر ماده و مادی­‌گری است.

آثار و تبعات جامعه به عنوان شرکت تجاری بزرگ بر خانواده

  • خطر دوری و فاصله زمانی و مکانی خطر برای خانواده؛
  • سست شدن روابط عاطفی؛
  • تقابل منافع خانواده با منافع مشترک دیگران. به عبارت دیگر منافع مشترک دیگران جای منافع خانواده را می­‌گیرد و این منافع تحت الشعاع دیگر منافع به شدت کم رنگ می‌­شود.
  • با کم‌رنگ شدن روابط عاطفی در خانواده و تغییر کارکردهای آن، هویت آن، از دست می‌­رود و در جامعه‌­ای که منافع و لذت‌های مادی معیار سود و زیان است، خانواده و منافعش نادیده و ناچیز انگاشته می­‌شود.
  • زندگی مدرن و ماشینی، نه تنها حقوق طبیعی انسان را برآورده نمی­‌سازد، بلکه منافع او در مقابل شرکت تجاری بزرگی به نام اجتماع نادیده می‌گیرد.
۲. نرخ‌­گذاری تعاملات افراد خانواده

تشبیه خانواده به شرکت سهامی متعلق به شرکت تجاری بزرگتری به نام اجتماع، تعیین کنندۀ نوع تعاملات و روابط اعضای آن است. در چنین شرایط تعامل افراد در خانواده نرخ‌­گذاری شده، به گسست عاطفی بیشتر میان آن‌ها می‌انجامد.

۳. تجاری‌­شدن حس مادری

اندام‌­وارگی نهاد خانواده با محوریت نقش زن آنگونه تحقیر و تضعیف شده است که برای پیشرفت اقتصادی و مادی این نهاد، مبادرت به خرید حس مادری، استخدام خدمتکار، مؤسسات یا دایه می‌کند. حس مادری تشریفاتی را جایگزین حس مادرانه( شان) می‌کنند. ریشه این اقدامات تجارتی شدن مقام مادر و شکل­‌گیری شرکت‌های گوناگون برای جایگزین شدن به جای مادر در خانواده است. کودک در چنین وضعیتی صفت مطلق را در والدین خود نمی‌یابد و کل وجود را که در وجود آنان متبلور است محدود و سطحی می­‌بیند.

۴. تجارت بدن

با ترویج نگاه جنسیتی به زن، تمدن مدرن جسمانیت زن و زیبایی‌ها و جذابیت‌هایش را برتر از علم و استعداد و فداکاری و فضیلتش نشان می‌دهد.

مردان سلطه­‌جو در نظام اجتماعی غرب به عنوان یک شرکت تجاری بزرگ، زنان را محبوس در زندان جسم زنانه و مؤنث بودن  قرار داده‌­اند و زنان نیز خود به استقبال این حصر تاریخی می‌­روند.

۵. احساس بی­‌مسئولیتی جوانان

امام موسی صدر دلیل بی‌­مسئولیتی جوانان غربی را بی‌­توجهی خانواد‌ه­ها به آن‌ها و فقدان ارزش مطلق و تسلیم شدن در برابر خواسته‌­ها و گرایشاتشان می­‌داند.

۶. احساس نگرانی جوان معاصر

به اعتقاد امام موسی صدر مسئولیت گریزی جوانان و بحران‌های شخصیتی آن‌ها و محرومیتشان از خانواده تهدیدی برای کل تمدن محسوب می‌­شود. این احساس نگرانی و  بی‌ایمانی، عدم احساس تعلق به خانواده، امید و آسایش را از جوان گرفته است.

۷. غربت فرد

امام موسی صدر معتقد است این غربت ریشه در مادی­‌گرایی جامعه دارد و آن را  با ترسیم رابطه عمودی و افقی در نهاد خانواده به خوبی بیان می‌کنند:

در خط افقی یعنی ارتباطات زناشویی همان مشکلاتی به ظهور می­‌رسد که در خط عمودی یعنی رابطۀ والدین با فرزندان ملاحظه می‌شود. ایشان به مشکلات و آسیب‌های این روابط پرداخته، فاصله زمانی، اشتغال هر یک از زن و مرد به شغل خاص و فضاهای خود، ارتباط ناقص زناشویی و رشد عقلی و اجتماعی فرد در خانواده موثر می‌داند.

۸. سوءاستفاده رسانه‌­ها از مسئله جنسی

 توسعه و پیشرفت تمدن غربی با تکیه بر مسائل جنسی و سوءاستفاده از آن در رسانه­ها، موجب آسیب هر یک از خرده ­نظام‌های خانواده شده است. تزلزل و اختلال و آشفتگی در وحدت تام روابط زن و شوهر و رشد و بلوغ زود هنگام فرزندان و تضعیف جنبه‌­های کودکی از مهم­ترین آنهاست.

۹. تابلوی هنری شدن زن

به نظر امام موسی صدر وقتی زن به تابلویی هنری تبدیل شود یعنی انسانیت و زن بودن او انکار شده، قابلیت‌های او، شور و نشاطش و امکان مشارکتش در جامعه همگی مورد بی‌­توجهی و انکار واقع شده است. زن در قاموس جوامع مدرن، معنایی جز غریزۀ جنسی ندارد و ارزش و شایستگی­‌ها و علم و قدرت فهم و مقام مادری زن در این جوامع از یاد رفته است. در ترویج مد، قصه­‌ها و فیلم‌ها، مهمانی­‌ها و ضیافت‌ها، در استخدام‌ها، و در بسیاری موارد دیگر، به زن تحمیل شده که فقط یک جنس مؤنث باشد و بس. این یعنی:

الف) تقلیل عمرزن          ب) تقلیل فرصت‌های زن           ج) ویرانی پایه‌­های اجتماعی

راهکارهای امام موسی صدر برای عبور از چالشهای مدرنیته برای نهاد خانواده

امام موسی صدر در سخنرانی مورخ ۱۵ بهمن ۱۳۴۹ در انجمن مار منصور به دو راهکار برای این عبور اشاره می‌کند:

  • ایجاد بیمه خانواده به شیوۀ تأمین اجتماعی و بیمۀ بهداشت و سلامت
  • تقویت ایمان مطلق

خانواده، کارکرد و ویژگیهای آن از دیدگاه امام موسی صدر

آنچه در مقالات و سخنرانی­‌ها و مصاحبه­‌های­ ایشان وجود دارد، ناظر به نوعی تقسیم مسئولیت بین زن و مرد در خانواده و توجه به ارتباط آن‌ها با جامعه است. اما از تعابیر و توضیحات ایشان می‌توان به چند اصل کلی دربارۀ خانواده دست یافت.

الف. کارکرد سلولی خانواده

ب. انگیزه‌های تشکیل خانواده

ج. تقدس خانواده

تحلیل نگاه امام موسی صدر به خرده نظام  زن درقلمرو نظام خانواده 

خانواده یک نظام است و زن در آن به عنوان یک خرده نظام مورد توجه ویژه قرار دارد هرچند با توجه به نظرات اشخاصی همچون مینوچین و فیشمن او را محدود  به خرده نظام همسری  کرده‌­اند، اما در واقع، این نقش با مادری به کمال می‌رسد.

مبنای اصلی خرده ­نظام بودن زن در خانواده مبتنی بر کامل بودن مقام انسانی او در اسلام است. زن در خانواده با توجه به مقام انسانی‌­اش مادر و همسر خطاب می‌­شود.  البته مادر شدن به معنای محدود شدن تربیت به وجود  او  به تنهایی نیست، بلکه وظیفه تربیت جسمی و روحی فرزندان بر عهده­ پدر و مادر قرار داده شده است. بقای این کانون و حفظ نهاد سازندۀ اجتماع بر عهده زن گزارده شده است و نباید آن را منوط به بقای پسر دانست.

 بر این اساس نگاه امام موسی صدر درباره زنان در چند دسته مورد بررسی قرار می‌گیرد:

الف) کانونی بودن نقش زن، اینکه رسالت واقعی زن تحکیم خانواده است،

  آنچه از سیاق کلام امام موسی صدر فهمیده می­‌شود تاثیرگذاری وجه انسانی و سازندۀ زنانگی زن در خانواده است که به عنوان یک امر کلی و اثرگذار باید به آن پرداخت. این وجه نسبت مستقیم با حیات جامعه دارد و می‌تواند تضمینی برای سعادت و آیندۀ نیک جامعه باشد. خانواده سلول یک جامعه است و زن مقوم داخلی این سلول است و براین اساس ادارۀ موفق خانواده هم  بر عهده او گذاشته شده است.

ب) آزادی زن یا حق انتخاب او، توجه به پدیدۀ حق انتخاب برای زنان،

ج) چندگانگی نقش زن در خانواده،

د) تقدس فعالیت‌های زن در خانواده،

هـ) نقش تکمیلی زن و مرد نسبت به یکدیگر

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت توسط reCAPTCHA و گوگل محافظت می‌شود حریم خصوصی و شرایط استفاده از خدمات اعمال.