خلاصه درس گفتار اندیشه و عمل
خلاصه شصتمین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل
زن به مثابه مادر اجتماع؛ نگاهی دیگر به دیدگاه امام موسی صدر درباره زن و خانواده
سخنران: صدیقه قاسمی
در این گفتار پس از مرور دیدگاه امام موسی صدر دربارۀ تعریف خانواده و جایگاه زن در آن، محورهای زیر به عنوان پیامدهای این نگاه مورد بررسی قرار می‌گیرد:
نقطۀ کانونی نقش‌آفرینی زن، آزادی زن در تشکیل خانواده، قلمروها و ابعاد نقش‌آفرینی زن، تقدس فعالیت‌های زن در خانواده، نقش تکمیلی زن و مرد نسبت به یکدیگر و کودک به مثابه عضو مکمل خانواده.
چالش‌های خانواده و پیامدهای آن در نگاه امام موسی صدر
امام موسی صدر به ابعاد تأثیر مدرنیته بر نهاد خانواده که جوامع را به خود گرفتار کرده، پرداخته است. عوامل مهم دیگری که می‌توانیم در اندیشۀ امام موسی صدر در مورد ریشه‌یابی مشکلات خانواده به آن‌ها بپردازیم تأثیر سکولاریسم بر روابط زناشوئی و تکیه بر ماده و مادی‌گرایی است.
۱. خانواده به منزله شرکتی تجاری
تبدیل شدن جامعه به شرکت تجاری بزرگ در روابط خانوادگی و روابط اجتماعی به گونه‌ای اثر می‌گذارد که ویژگی‌های آن را می‌توان به شرح زیربرشمرد:
الف) روابط افراد بر اساس بخشش محدود و نرخ‌گذاری شده استوار است.
ب) تعامل میان افراد ابزاری غیر انسانی و بیروح است.
ج) کار هر فرد برای جامعه به نسبت مزدی که او از جامعه می‌گیرد و منفعتی که از طریق آن تحصیل می‌کند مشخص می‌شود.
د) ارتباط افراد بر اساس منافع مشترکشان با دیگران است.
ه) تکیه این جامعه بر ماده و مادی‌گری است.
آثار و تبعات جامعه به عنوان شرکت تجاری بزرگ بر خانواده
- خطر دوری و فاصله زمانی و مکانی خطر برای خانواده؛
- سست شدن روابط عاطفی؛
- تقابل منافع خانواده با منافع مشترک دیگران. به عبارت دیگر منافع مشترک دیگران جای منافع خانواده را می‌گیرد و این منافع تحت الشعاع دیگر منافع به شدت کم رنگ می‌شود.
- با کم‌رنگ شدن روابط عاطفی در خانواده و تغییر کارکردهای آن، هویت آن، از دست می‌رود و در جامعه‌ای که منافع و لذت‌های مادی معیار سود و زیان است، خانواده و منافعش نادیده و ناچیز انگاشته می‌شود.
- زندگی مدرن و ماشینی، نه تنها حقوق طبیعی انسان را برآورده نمی‌سازد، بلکه منافع او در مقابل شرکت تجاری بزرگی به نام اجتماع نادیده می‌گیرد.
۲. نرخ‌گذاری تعاملات افراد خانواده
تشبیه خانواده به شرکت سهامی متعلق به شرکت تجاری بزرگتری به نام اجتماع، تعیین کنندۀ نوع تعاملات و روابط اعضای آن است. در چنین شرایط تعامل افراد در خانواده نرخ‌گذاری شده، به گسست عاطفی بیشتر میان آن‌ها می‌انجامد.
۳. تجاری‌شدن حس مادری
اندام‌وارگی نهاد خانواده با محوریت نقش زن آنگونه تحقیر و تضعیف شده است که برای پیشرفت اقتصادی و مادی این نهاد، مبادرت به خرید حس مادری، استخدام خدمتکار، مؤسسات یا دایه می‌کند. حس مادری تشریفاتی را جایگزین حس مادرانه( شان) می‌کنند. ریشه این اقدامات تجارتی شدن مقام مادر و شکل‌گیری شرکت‌های گوناگون برای جایگزین شدن به جای مادر در خانواده است. کودک در چنین وضعیتی صفت مطلق را در والدین خود نمی‌یابد و کل وجود را که در وجود آنان متبلور است محدود و سطحی می‌بیند.
۴. تجارت بدن
با ترویج نگاه جنسیتی به زن، تمدن مدرن جسمانیت زن و زیبایی‌ها و جذابیت‌هایش را برتر از علم و استعداد و فداکاری و فضیلتش نشان می‌دهد.
مردان سلطه‌جو در نظام اجتماعی غرب به عنوان یک شرکت تجاری بزرگ، زنان را محبوس در زندان جسم زنانه و مؤنث بودن قرار داده‌اند و زنان نیز خود به استقبال این حصر تاریخی می‌روند.
۵. احساس بی‌مسئولیتی جوانان
امام موسی صدر دلیل بی‌مسئولیتی جوانان غربی را بی‌توجهی خانواد‌هها به آن‌ها و فقدان ارزش مطلق و تسلیم شدن در برابر خواسته‌ها و گرایشاتشان می‌داند.
۶. احساس نگرانی جوان معاصر
به اعتقاد امام موسی صدر مسئولیت گریزی جوانان و بحران‌های شخصیتی آن‌ها و محرومیتشان از خانواده تهدیدی برای کل تمدن محسوب می‌شود. این احساس نگرانی و بی‌ایمانی، عدم احساس تعلق به خانواده، امید و آسایش را از جوان گرفته است.
۷. غربت فرد
امام موسی صدر معتقد است این غربت ریشه در مادی‌گرایی جامعه دارد و آن را با ترسیم رابطه عمودی و افقی در نهاد خانواده به خوبی بیان می‌کنند:
در خط افقی یعنی ارتباطات زناشویی همان مشکلاتی به ظهور می‌رسد که در خط عمودی یعنی رابطۀ والدین با فرزندان ملاحظه می‌شود. ایشان به مشکلات و آسیب‌های این روابط پرداخته، فاصله زمانی، اشتغال هر یک از زن و مرد به شغل خاص و فضاهای خود، ارتباط ناقص زناشویی و رشد عقلی و اجتماعی فرد در خانواده موثر می‌داند.
۸. سوءاستفاده رسانهها از مسئله جنسی
توسعه و پیشرفت تمدن غربی با تکیه بر مسائل جنسی و سوءاستفاده از آن در رسانهها، موجب آسیب هر یک از خرده نظام‌های خانواده شده است. تزلزل و اختلال و آشفتگی در وحدت تام روابط زن و شوهر و رشد و بلوغ زود هنگام فرزندان و تضعیف جنبه‌های کودکی از مهمترین آنهاست.
۹. تابلوی هنری شدن زن
به نظر امام موسی صدر وقتی زن به تابلویی هنری تبدیل شود یعنی انسانیت و زن بودن او انکار شده، قابلیت‌های او، شور و نشاطش و امکان مشارکتش در جامعه همگی مورد بی‌توجهی و انکار واقع شده است. زن در قاموس جوامع مدرن، معنایی جز غریزۀ جنسی ندارد و ارزش و شایستگی‌ها و علم و قدرت فهم و مقام مادری زن در این جوامع از یاد رفته است. در ترویج مد، قصه‌ها و فیلم‌ها، مهمانی‌ها و ضیافت‌ها، در استخدام‌ها، و در بسیاری موارد دیگر، به زن تحمیل شده که فقط یک جنس مؤنث باشد و بس. این یعنی:
الف) تقلیل عمرزن ب) تقلیل فرصت‌های زن ج) ویرانی پایه‌های اجتماعی
راهکارهای امام موسی صدر برای عبور از چالش‌های مدرنیته برای نهاد خانواده
امام موسی صدر در سخنرانی مورخ ۱۵ بهمن ۱۳۴۹ در انجمن مار منصور به دو راهکار برای این عبور اشاره می‌کند:
- ایجاد بیمه خانواده به شیوۀ تأمین اجتماعی و بیمۀ بهداشت و سلامت
- تقویت ایمان مطلق
خانواده، کارکرد و ویژگی‌های آن از دیدگاه امام موسی صدر
آنچه در مقالات و سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های ایشان وجود دارد، ناظر به نوعی تقسیم مسئولیت بین زن و مرد در خانواده و توجه به ارتباط آن‌ها با جامعه است. اما از تعابیر و توضیحات ایشان می‌توان به چند اصل کلی دربارۀ خانواده دست یافت.
الف. کارکرد سلولی خانواده
ب. انگیزه‌های تشکیل خانواده
ج. تقدس خانواده
تحلیل نگاه امام موسی صدر به خرده نظام زن درقلمرو نظام خانواده
خانواده یک نظام است و زن در آن به عنوان یک خرده نظام مورد توجه ویژه قرار دارد هرچند با توجه به نظرات اشخاصی همچون مینوچین و فیشمن او را محدود به خرده نظام همسری کرده‌اند، اما در واقع، این نقش با مادری به کمال می‌رسد.
مبنای اصلی خرده نظام بودن زن در خانواده مبتنی بر کامل بودن مقام انسانی او در اسلام است. زن در خانواده با توجه به مقام انسانی‌اش مادر و همسر خطاب می‌شود. البته مادر شدن به معنای محدود شدن تربیت به وجود او به تنهایی نیست، بلکه وظیفه تربیت جسمی و روحی فرزندان بر عهده پدر و مادر قرار داده شده است. بقای این کانون و حفظ نهاد سازندۀ اجتماع بر عهده زن گزارده شده است و نباید آن را منوط به بقای پسر دانست.
بر این اساس نگاه امام موسی صدر درباره زنان در چند دسته مورد بررسی قرار می‌گیرد:
الف) کانونی بودن نقش زن، اینکه رسالت واقعی زن تحکیم خانواده است،
آنچه از سیاق کلام امام موسی صدر فهمیده می‌شود تاثیرگذاری وجه انسانی و سازندۀ زنانگی زن در خانواده است که به عنوان یک امر کلی و اثرگذار باید به آن پرداخت. این وجه نسبت مستقیم با حیات جامعه دارد و می‌تواند تضمینی برای سعادت و آیندۀ نیک جامعه باشد. خانواده سلول یک جامعه است و زن مقوم داخلی این سلول است و براین اساس ادارۀ موفق خانواده هم بر عهده او گذاشته شده است.
ب) آزادی زن یا حق انتخاب او، توجه به پدیدۀ حق انتخاب برای زنان،
ج) چندگانگی نقش زن در خانواده،
د) تقدس فعالیت‌های زن در خانواده،
هـ) نقش تکمیلی زن و مرد نسبت به یکدیگر