خلاصه یازدهمین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل

امام موسی صدر و فقه روابط اجتماعی

سخنران: دکتر احمد مبلغی

بسیاری از ابواب یا شاخه‌های فقهی جنبۀ اجتماعی دارند. برای نمونه فقه سیاسی به موضوعی اجتماعی می‌نگرد یا فقه اقتصادی به مسائل فقهی ناظر به روابط اقتصادی توجه دارد. اما فقه روابط اجتماعی قصد پرداختن به گزاره‌های سیاسی یا اقتصادی یا فرهنگی را ندارد؛ بلکه به مناسبات اجتماعی توجه دارد. فقه روابط اجتماعی شاخه‌ای غایب، ولی مادر، پایه و اساس سایر فقه‌ها است؛ به‌طوری که نبود آن یا بود همراه با کاستی‌های ذهنیتی و علمی آن، ضربه‌های هولناکی بر ورود به مسائل اجتماعی وارد می‌کند.

موضوع هر علم باید شناخته شود تا پرداختن به مسائل خرد و کلان آن علم میسر شود. موضوع فقه روابط اجتماعی، روابط اجتماعی و نگاه دینی و اسلامی به این روابط است.

با این چارچوب‌بندی و مقدمه، نگاه امام صدر در این حوزه در خور مطالعه و بررسی است. مهم‌ترین جنبۀ امام صدر این بود که جامعه را به‌خوبی می‌شناخت و روابط اجتماعی را دقیق متوجه می‌شد و می‌کوشید اجتهادی را برای اسلام تعریف و با آن روابط اجتماعی را تنظیم کند. در فقه روابط اجتماعی باید روابط اجتماعی را بشناسیم. اگر این‌گونه نباشد، روابط اجتماعی شکل نمی‌گیرد و اگر شکل بگیرد، به هم خواهد ریخت.

امام صدر جامعه را متنند پیکری واحد و بزرگ و یکپارچه می‌بیند که در آن درگیری گروه‌ها و طبقات معنا ندارد. این اعضا با یکدیگر همکاری دارند و با دادوستد یکدیگر کامل می‌شوند. وی معتقد است که هرچه انسان پیشرفت کند، هماهنگی بیشتری با دیگران خواهد داشت. در نگاه ایشان روابط اجتماعی محدود به یک قوم یا جامعه نمی‌شود. او نکاه جهانی دارد و انسان‌ها را در تعامل و دادوستد با یکدیگر در فضای جهانی می‌بیند.

از نگاه امام صدر فقه روابط اجتماعی فقهی است که کل جامعۀ انسانی را دربرمی‌گیرد و روابط را تنظیم می‌کند و دادوستد را در وضعیت بهتر و در مسیر صلاح قرار می‌دهد و مانع انحراف می‌شود.

امام موسی صدر برای اهداف اصالتی قائل هستند و فقه را نگاه به این اهداف تنظیم می‌کند. از آنجا که او افراد جامعه را مرتبط می‌داند و از جامعۀ انسانی سخن می‌گوید، بر آن است که دین برای تقویت جنبه‌های ارزشی انسان آمده است. از این رو، روابط اتباع اسلام با اتباع ادیان دیگر باید دقیقاً در جهت تکمیل‌کنندگی یکدیگر و برای استقرار خیرات باشد. به این معنا که روابط عداوت‌آمیز و نفی‌کننده و نیست، بلکه تکمیل‌کننده است.

اگر بخواهیم امام صدر را بشناسیم باید ببینیم که ایشان کجاها بر هدف تمرکز کرده است و در اطراف این سخن تمرکزیافته بر هدف، چه حکم و دیدگاه فقهی و نسخه‌ای برای جامعه ارائه کرده است. با این وصف، می‌توان ادعا کرد که بخشی از مشکلات ما در جهان اسلام ناشی از فقر در نگاه و نظریه در روابط اجتماعی است؛ که با مراجعه به آرای امام صدر شاید بتوان افق‌های تازه‌ای کشف کرد.