رویکرد انسان‌گرایانه امام صدر به فقه قابلیت تمدن‌سازی دارد

نشست علمی «فقه و تمدن از منظر امام موسی صدر» با مشارکت موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر و پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تالار امام مهدی(عج) پژوهشگاه در شهر قم برگزار شد.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه امام موسی صدر، در این نشست که ۱۵ آذر ۱۳۹۷ برگزار شد، حجت اسلام والمسلمین دکتر محسن الویری، حجت الاسلام والمسلمین سیف اله صرامی و حورا صدر سخن گفتند. خلاصه سخنرانی های این نشست را به نقل از خبرگزاری ایکنا و ایسنا در ادامه می‌خوانید.

رویکرد انسان‌گرایانه امام صدر به فقه قابلیت تمدن‌سازی دارد

دکتر محسن الویری، استاد حوزه و دانشگاه:

– فقه با رویکرد تمدنی یعنی اینکه فقیه خود را مسئول برآوردن نیازهای مقلدان خود نداند و نیازهای همه جامعه، امت اسلامی و بالاتر از آن نیاز همه جهانیان و حتی جهانیان آینده را مدنظر داشته باشد.

– فقه تمدنی بالاتر از فقه حکومتی و اجتماعی است و فقه حکومتی اخص از آن است؛ افق دید این فقه فراتر از جامعه بشری کنونی است، البته اگر فقه با رویکرد تمدنی دیده شود مسائل نوپدید هم به آن اضافه خواهد شد.

– تمدن وجوه چندگانه دارد. امام موسی صدر در سخنرانی خود در مورد جلوه‌های تمدن، روابط حقوقی را به عنوان یکی از ابعاد هفتگانه تمدن مورد توجه قرار داده است و فقه را در قواعد حقوقی اثرگذار می‌دانند؛ افزون بر این ایشان مباحث فقهی پراکنده‌ای دارند که برخی واکنشی و برخی مبتکرانه است.

– ایشان معتقد است که فقه نظام‌دهنده حقوق است و حقوق یکی از ارکان هفتگانه تمدن است.

– امام موسی صدر تفسیری بدیع از حلال و حرام با رویکرد انسان‌گرایانه ارائه می‌دهد. در فقه هر حکم نهیی و بازدارنده به خاطر مفسده و یا هر حکمی امری به خاطر مصلحت انسان است، اما موسی صدر نقطه کانونی خود را در تبیین حلال و حرام به جای صرفاً بیان یک حکم شرعی اجباری به سمت مسئله حفظ استقلال انسان منتقل می‌کند، بدون اینکه بخواهد بحث مفسده و مصلحت را نفی کند.

– ایشان تکاپوی فقهی و اجتماعی دارد به همین دلیل این مباحث فقهی را به انسان گره می زند و به همین دلیل نگاهشان هم تمدنی است. امام صدر معتقد است که آیات قرآن و روایات در مورد طیبات، حلال و حرام‌ها برای حفظ حرمت و استقلال انسان است؛ پس اگر کوشش انسان فقط صرف نیازمندی‌های جسمی باشد نمی‌تواند این استقلال و حرمت را حفظ کند اما توجه به حلال و حرام استقلال وی را حفظ می‌کند و صرفاً با این نگاه انسان به رفع نیازهای مادی نمی‌پردازد و به حلال و حرام هم توجه خواهد کرد.

– او به جای تکیه بر اینکه حلال و حرام‌ها دستور خداست و چون‌و چرا ندارد، به این بحث پرداخته که حلال و حرام آمده تا هویت مستقل انسانی را حفظ کند که مبحثی فراتر از بحث شیعه و سنی است.

– ایشان همچنین پیشنهاد یکپارچه‌سازی شعائر را می‌دهد. در نگاه اسلامی او، بالاترین سطح مناسبات امت است و فقه با رویکرد تمدنی به حفظ و انسجام امت اسلامی می‌انجامد. ایشان بر خلاف بسیاری از فقها که اختلافات فقهی میان فرق مذهبی را عادی می‌دانند اختلافاتی را که سبب تکه تکه کردن، تفرق و پراکندگی امت اسلامی می‌شود برنمی‌تابد و معتقد است باید در مناسک به سمت یکپارچه‌سازی پیش برویم و حدت بیشتری را ایجاد کنیم.

– امام موسی صدر تأکید می‌کند که وظیفه اسلامی اقتضاء می‌کند که باید برای یکپارچه‌سازی شرایع تلاش کنیم و در مجمعی در قاهره هم این پیشنهاد را ارائه و تصریح می کند که مقصودم از شعائر آن‌هایی است که بازتاب آن در توده مردم دیده می‌شود؛ مذاهب گوناگون فقهی در اسلام در خدمت اسلام هستند ولی وقتی اختلاف مذاهب در مورد مناسبت‌هایی مانند عید، آغاز رمضان و در شکل و مناسک حج، موجب تفرقه در میان توده مسلمین می‌شود که نیازمند اتحاد هستند می‌توانیم به یکپارچگی شعائر بپردازیم.

– امام صدر به شدت به مناسبات انسانی توجه دارد و به عنوان معیار در فقه به آن نگاه می‌کند. معتقد است که میان افراد جامعه پیوندهای اخلاقی مستحکمی وجود دارد و فقه می‌تواند با نگاه اخلاقی آن را تقویت کند.

– استخراج و بازتعریف دروس فقهی موسی صدر نیازمند بازمطالعه و تحقیق بیشتر است؛ مباحثی مانند طهارت ذاتی اهل کتاب، همچنین قلمرو اجرای فقه از جمله مباحثی است که باید تحقیقاتی روی آن داشته باشیم تا نشان دهیم فقه قابلیت تمدن‌سازی دارد.

– امام موسی صدر به مصالح و مفاسد احکام توجه دارد و اگر نگاه انسان‌گرایانه دارد به معنای انسان‌محوری مرسوم در غرب نیست؛ همچنین انسان‌گرایی به مفهوم فراماسونری که چندسال قبل در ادبیات برخی افراد در دولت‌های قبلی هم بود نیست، بلکه ایشان معتقد است که قرآن و روایت مبنای سخنانش است.

امام صدر فقه را نظم‌دهنده و حافظ اخلاق می داند

حجت‌الاسلام والمسلمین سیف‌الله صرامی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی:

– محور مهمی که هم در فقه علمی و هم عملی امام صدر وجود دارد رابطه فقه و اخلاق است؛ ایشان تعامل میان این دو را به خوبی شناخته و نه به سمت فقه‌گرایی افراطی و نه اخلاق‌گرایی افراطی رفته است.

– رکن اصلی شخصیت ایشان نشان می‌دهد این شخصیت مبتنی بر تعامل فقه و اخلاق است؛ از یک سو فقیهی توانمند و از سوی دیگر فردی اخلاقی است و می‌تواند با همه اقشار ارتباط برقرار کند؛ ایشان اهداف فقهی را هم با زبان اخلاق و رفتار اخلاقی ممزوج کرده است.

-رکن دیگر شخصیت وی این است که با افراد، مراکز و شخصیت‌های شیعه و سنی و مسلمان و غیرمسلمان ارتباط دارد و این ارتباط مبتنی بر فقه و اخلاق است، همچنین این رابطه یکی از جایگاه‌های مهم برای نوآوری علمی و تئوریک است.

– در عمل نیز فقه و اخلاق، محل نوآوری تعاملی ایشان است؛ مثلا ایشان وقتی وارد تعامل فقه و اخلاق می‌شود، در عین اینکه با یک فرد غیرمسلمان دست نمی‌دهد ولی برای او توضیح می‌دهد که من برای رعایت حرمت خود شما به شما دست نمی‌دهم.

– فقه و اخلاق هر دو مربوط به رفتار انسان هستند و طبیعتاً تلاقی دارند؛ لذا این بحث مطرح می‌شود که آیا اصولاً فکر و شخصیتی که باید رواج یابد باید بر محور فقه باید باشد یا اخلاق که ایشان بر هر دو مقوله تاکید دارد.

– امروز خیلی از ما انتقاد می‌کنند که چرا فقه را اخلاقی نکنیم تا زبان ما در جهان گویا و تعاملی باشد. ایشان فقه را پاسدار اخلاق می‌داند و معتقد است که انسان از روح و جسم تشکیل شده که روی هم اثر می گذارند، بنابراین اگر بخواهیم بر محور اخلاق تنها رفتار کنیم چون انسان تابع شهوت و مسائل غریزی نیز هست به تدریج اخلاق را از محتوا خارج می‌کند؛ بنابراین نیازمند پاسدار و نظم‌دهنده است و فقه، نظم‌دهنده و پاسدار و حافظ اخلاق است.

– امروز در مباحث فقهی بحث کرامت مطرح است؛ اینکه دین به کرامت انسانی چگونه نگریسته و آیا می‌توان از آن قاعده فقهی بیرون آورد؟ ایشان آورده که کرامت اصلی کلامی است و نه قاعده فقهی؛ ولی می‌توان از آن استفاده فقهی هم داشته باشیم، زیرا وقتی اخلاق در دایره مباحث کلامی می‌نشیند از ظن و گمان بیرون رفته و به یقین تبدیل شده و به عنوان اصلی حاکم بر کل فقه است؛ همان طور که عصمت ائمه(ع) را حاکم بر همه فقه و اصول می‌دانیم.

– نکته دیگر در دید ایشان این است که «کار» از منظر فقهی باید چگونه دیده شود؛ می گوید کار در اسلام لزوما به معنای این نیست که در مقابل آن پول داده شود. کار، امری مقدس است که با پول و کالا قابل مقایسه نیست؛ ایشان معتقد است ضمن اینکه نباید به سمت مالکیت عمومی برویم و مالکیت خصوصی هم محترم است ولی کار را سرمایه اجتماعی و نه صرفا منبعی برای درآمد می‌داند که این مسئله نیز مشکل اصلی در جوامع اسلامی و غیراسلامی است.

– ایشان در مورد زکات نیز آورده است که اشتباه است آن را مالیات دولت اسلامی بدانیم؛ زکات برای تعدیل جامعه وضع شده یعنی در اسلام به هر کسی مالکیت و استعدادهایی داده شده که با انفاق ما یرزق، جامعه را به سمت اعتدال پیش ببرد و این انفاق نیز صرفا انفاق مال نیست.

– ایشان هدف خمس و زکات را با مالیات متفاوت می‌داند و آن ایجاد اعتدال در جامعه اسلامی است در حالی که مالیات برای خرج و برج حکومت و دولت‌هاست.

– ممکن است کسی تفسیری تساهلی از رفتار امام موسی صدر ارائه دهد اما ایشان فقه را کنار نمی‌گذارد بلکه فقهش اخلاقی است و به دلیل اینکه گفتمان اخلاقی برای همه قابل ارتباط است ایشان موفق شده تا با ادیان و مذاهب مختلف وارد سخن و تعامل شود هرچند ممکن است نام تساهل بر آن نهاده شود.

نظریه های امام صدر پاسخگوی مسائل پژوهشی روز است

حورا صدر، مدیر موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر:

– موسسه امام موسی صدر فعالیت های گسترده ای در معرفی اندیشه های وی در حوزه های مختلف داشته است.

– منظومه فکری و اندیشه و تفکرات و ایده‌ها و نظریه‌های امام موسی صدر به ویژه در موضوعات فقهی و تمدنی پاسخگوی بسیاری از مسائل پژوهشی روز است.

– ایشان در بررسی مسائل فقهی و تمدنی بحث های جدید اقتصادی را مطرح می‌کند که هنوز پس از گذشت چند دهه تازگی دارد و اگر به خوبی تبیین شود حتی می‌تواند مسائل و مشکلات اقتصادی امروز جوامع اسلامی را رفع کند.

– کارآمدی پژوهش ها و تحقیقات و مباحث ایشان موجب شده تا این مسائل کاربردی شود و پژوهشگران و علاقه‌مندان بتوانند بر اساس اندیشه های او به بررسی مسائل بپردازند.

– یکی از اقدامات برای معرفی آثار و تقریرات تولید نمایه آثار ۱۲ اثر پژوهشی و تحقیقی و فقهی و تمدنی امام موسی صدر با مشارکت پژوهشگاه است که به زودی رونمایی می‌شود.

– تقریرات و نوشته های امام موسی صدر به دلیل سفرهای زیادی که به نجف و لبنان داشته از دست رفته است اما تقریرهایی وجود دارد که در آن مسائل مهمی از بزرگان حوزه در اختیار است که این مبانی فقهی نیز از سوی موسسه ارائه خواهد شد.

– چهار دهه از ربودن و ناپدیدسازی امام موسی صدر می‌گذرد و هنوز خبری از وی نداریم و امیدواریم به زودی ابهامات درباره ناپدید شدن وی مشخص شود.