امام صدر با دغدغه های اجتماعی به دریافت متفاوتی از آیات قرآن می رسد

دیدگاه های کلی

ایشان بحث فهم پذیری قرآن برای عموم را زیاد مطرح می کند. می گوید قرآن ایات فصیح دارد و به زبان عربی است و باید چارچوب زبان عربی را درنظر گرفت. اینجا به نقد هانری کربن درباره اعتقاد به رمزگرایی در آیات قران وارد می شود و می گوید که نمی شود کتابی با زبان متعارف و صریح با مردم حرف بزند اما رویکردش این باشد که با رمز و نشانه منظورش را برساند. پس ضمن این که می پذیریم در قرآن استعاره و کنایه هست که از امور متعارف زبانی استِ، اما فراتر از این نباید از چارچوب زبانی خارج شد.

تکیه بر لایه های قرآنی و بحث محکم و متشابه از دیگر مواردی است که امام صدر در رویکرد به آیات قرآن به آنها توجه دارد و درباره محکم و متشابه سخنش به سخن علامه طباطبایی خیلی نزدیک است.

نمونه های جزئی

آیه الیوم اکملت لکم دینکم : تفسیر امام صدر این است که جامعه اسلامی وقتی به حدی از رشد در ارتباط و تعامل فعال با دیگران برسد، گفته می شود الیوم اکملت .. بحث آدم ها است نه دین. یعنی شما به سطحی رسیدید که می توانید با اهل کتاب به راحتی ارتباط داشته باشید بدون اینکه تاثیر بگیرید، چرا که شخصیت اسلامی به کمال رسیده است. در صدر اسلام هم در همین زمان این آیه نازل شد. و این تعبیر نویی از این آیه است و دعوای فرقه ای با این تفسیر کنار می رود.

آیات سوره عبث : قرآن دائم درحال نقد پیامبر برای تربیت شخصیت اوست. امام صدر می گوید: «ما به انسان نیاز داریم و این مهمترین و نخستین نیاز است و بسیار مهمتر از به دست آوردن منابع مالی یا اسلحه است. ما باید انسان به دست آوریم و مهمتر از به دست آوردن دیگران به دست آوردن خویش است. همه ما در معرض خطر هستیم. آیاتی را به یاد بیاورید که درباره رسول اکرم نازل شده است و هر روز و هر لحظه در حال تربیت و هر روز در حال یادآوری. قضیه نزول آیه عبث و تولی را به یاد آورید، قرآن از پیامبر انتقاد تند و صریح می کند. از این رو برای پیشرفت به انسان نیاز داریم، به خود نیاز داریم، به دوری از فریبکاری»

این خلاف تفسیر مشهور شیعه در کل آیات است. این تذکر به پیامبران، از این نظر است که به انسان انظار دهد که مثل آن رفتارها عمل نکند چرا که آن روش آرمانی قرآن نیست.

آیات اسرا : ایشان این آیات را پیوند اسلام با ادیان پیشین می داند. امام صدر می گوید: «هدف از ارائۀ این نماد و این جابه جایی، فقط نشان دادن معجزه و کرامت و آشکارکردن امری غیرممکن در برابر مردم نبوده است.

برای خداوند متعال آسان است که پیامبر خود را چنین قدرتی عطا کند. هدف و غایت اصلی این رویداد، چنانکه قرآن کریم بیان فرموده، آن است که خداوند متعال نشانه ها و آیات خود را به پیامبرش بنمایاند و افق های فکر و روح محمد(ص) را گسترده تر سازد و آنچه را که تا آن روز از آن ها بی خبر بوده، به آن حضرت بشناساند. در منطق امت اسلام و در منطق رسالت اسلامی، واقعۀ اِسرا واجد معنایی جاودان و ماندگار است که با استمرار حیات امت، استمرار یافته و با ادای رسالت به فرجام می رسد. این معنا عبارت است از تلاقی و پیوند میان مسجدالحرام و مسجدالأقصی. چنانکه می دانیم مسجدالأقصی محل تلاقی ادیان آسمانی گذشته است … مسجدالأقصی نماد ادیان پیشین و تجسم رسالت های الهی گذشته است و اسلام نیز در قرآن کریم تأکید می کند که دین خداوند یکی بیش نیست، زیرا خدا یکی است و آفرینش هم یکی است و هستی هم یکی بیش نیست.»

این هم تفسیر نویی از این واقعه است.

پاداش ها: ایشان می گوید پاداش ها فقط برای آخرت نیست و در همین دنیا قبل رویت است. درباره آیه «وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ» می گوید،  فکر می کنید کسی که پولدار است و انفاق می کند فقط در آخرت دریافت دارد؟ او اینجا مدرسه می سازد، ییمارستان می سازد، در نتیجه به ایجاد جامعه سالم و بچه های سالم کمک می کند. پس بچه های او هم که در همین فضا هستند بهتر رشد می کند. پس خیر در همین دنیا به او می رسد.
 وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ ۛ… این آیه را هم نقطه مقابل می داند که اگر شما انفاق نکنید در همین دنیا خودتان گرفتار می شوید. چون شما و فرزندتان سالم هستید، اما دیگری آلوده هست و مریضی دارد و سواد ندارد و با شما در همین جامعه ارتباط دارد.    پس شما همین جا خود را هلاک کرده اید.

آیه وَإِذَا الْمَوْءُودَهُ سُئِلَتْ: ایشان می گوید، یک معنای این آیه زنده به گور کردن است. معنای دوم این است که زن را از حضور اجتماعی منع کنیم و زن ها پرده نشین باشند. یعنی زنده را زندانی کرده اید. معنای سوم این است که جلوی اراده زنان را بگیرید. مانند آنکه ازدواج دختر را منوط به اذن پدر بدانیم، یعنی اراده او را سد کرده ایم.

آیات ابتدایی بقره:‌ الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلاه. امام صدر می گوید انسان در زندگی نیاز به پایگاه ثابت دارد وگرنه آویزان و معلق است و ان پایگاه، غیب است. ارتباط با این پایگاه ثابت هم نماز است.

سوره فلق و ناس:  امام صدر معنی نفاثات را دیگرگونه تفسیر می کند. سخن مشهور می گوید سحر و جادو و امام به جادو عقیده ندارد و معنی سخن چینی را به کار می برد. وسواس خناس را هم به هر چیزی که آدمی را در زندگی از رفتن بازدارد، تعبیر می کند. کسانی که توان ما را تضعیف می کنند یا اعتماد به نفس ما را از بین می برند، مصداق این آیه هستند. برای همین هم در آموزه های دینی برای خواندن این ۲ سوره تاکید می شود.

سوره ماعون: امام صدر این سوره را نشان دهنده پیوند دینداری با زندگی اجتماعی می داند. چون کسی که به فکر دیگران نیست، درواقع دین را تکذیب می کند.