نظریه دین در خدمت انسان

مهدی فیرزوان، مدیرعامل شهر کتاب

می گویند هر کتاب تجربۀ نویسندۀ آن است و تعداد عناوینی که می خوانی تجربۀ انسان های گوناگون را از آن خود می کنی. بدین سبب کتاب گران ترین سرمایۀ آدمی است؛ چون سرمایۀ عمر دیگری است. برخی کتاب ها را صاحبان تجربه، خود با قلم خود می نویسند که اکثر کتاب ها اینگونه هستند.

اما برخی تجربیات را دیگران می نویسند؛ تجربۀ برخی انسان های بزرگ را نه یک نویسنده و نه مجموعه ای از نویسندگان، که تاریخ می نویسد. از آن جمله تجربۀ زندگی امام موسی صدر است که گروهی از تاریخ نویسان جمع آوری و نوشته اند و به نام گام به گام با امام منتشر کرده اند. شاید هم به سبب ارزش محتوایی کم نظیر مجموعۀ دوازده جلدی گام به گام با امام است که آن را هیئت داوران کتاب سال شایستۀ تجلیل کرده است.

گام به گام با امام که از میان حدود بیست سال اوراق و تاریخ منطقه یعنی از سال ۱۹۵۹ تا ۱۹۷۸ جمع آوری شده است، مجموعۀ تجربۀ مدیریتی امام صدر را در شئونات مختلف زندگی منعکس می کند. تجربه ای که در مجموع موفق و راه گشاست. اگر به تاریخ معاصر نگاه کنیم تعداد مصلحان دینی همۀ ادیان – چه مسیحی و مسلمان و یهودی و غیره- که ظهور کرده اند، بسیار اندک است، حتی کمتر از انگشتان دو دست.

از این اندک مصلحان آنانی که منظومه کامل مدون همگن فکری برای اصلاح جامعه خود داشته اند بسیار بسیار کمتر است؛ شاید چند تن. از میان این بسیار اندک، تعداد آنانی که خداوند توفیق رهبری جامعه و اجرای منظومۀ فکری اصلاحی خود را به آنان داده است و موفق هم بوده اند چه بسیار بسیار کم اند.

امام موسی صدر از شمار این مصلحان گروه آخرست. که تئوری ها و نظریه های اصلاحی اش مبتنی بر آموزه های دینی است و در تمام شئونات زندگی سریان و جریان داشته و در عمل هم موفق بوده است. از دیدگاه مدیریت، تحول نشانۀ موفقیت همه جانبۀ منظومه فکری و عملی او در اصلاح جامعه، نهادها و تشکیلاتیست که او تأسیس کرده و در ایام ربوده شدن و غیبت او نه تنها تضعیف و تعطیل نشده اند که جملگی هر روز قدرتمندتر و بالنده تر شده اند. درحالی که نهادها و بنگاه ها عموماً پس از دوری مؤسسان خود رو به اضمحلال یا استحاله به اهداف دیگر و یا دستخوش تغییراتی در ماهیت و اهداف می شوند.

به نظر نویسنده باید پژوهشگران و مدیران اندیشمند و دست اندرکار، تجربۀ مدیریتی امام موسی صدر را عمیقاً بررسی و مطالعه کنند تا رازها و اسرار موفقیت او را کشف کنند و در عمل و تجربه مدیریتی خود به کار بندند. برای مثال:

۱. راز موفقیت امام موسی صدر در تطبیق آموزه های دینی و نیازهای زندگی امروز چیست؟ مهم ترین چالش امروز جوامع دینی آشتی دین و دنیاست. آموزه ها و مقاصد دین در اندیشۀ امام صدر چه بوده است که راه کارها و مکانیزم های او برای رسیدن از جوهر آموزه های دین به مقاصد دین چگونه تدوین شده است؟

۲. مفهوم دین در اندیشۀ امام و هدف دین و نسبت دین و انسان چیست؟ امام قطعاً معتقد است که «دین در خدمت انسان است.» تفاوت نگاه امام با نگاه مسیحیت قرون وسطی، سلفی ها و تکفیری ها، افراطی گری یهودی در همین تعریف است. آنان انسان را در خدمت دین می دیدند، لذا به اقتدار سیاسی و اقتصادی دین از طریق استثمار انسان رسیدند.

۳. آیا انسان به ما هو انسان صاحب کرامت است؟ مجموعۀ گام به گام با امام دلایل اعتقاد تئوریک و انضباط عملی امام به کرامت انسان را پیش از دین و طبقه و فرهنگ و رنگ انسان تبیین می کند.

۴. امام معتقد است که انسان مهم ترین پدیدۀ خداوندی بر زمین است. لذا در احکام اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و تربیتی و نظایر آن، این انسان است که محور و مرکز توجه او است. احکام او را چه هنگامی که در مرحلۀ نظر است و چه هنگامی که از طریق NGOها و بنیادها و نهادهایی که تشکیل می دهد تجلی عملی می یابد و به دنبال حفظ و تقویت و تجلی کرامت ذاتی انسان است. حتی وقتی تئوری مجتمع مقاوم را در مقابل توسعه طلبی صهیونیزم بنا می کند به دنبال کرامت ذاتی انسان است.

سخن کوتاه کنم. جامعه ما و دیگر جوامع دینی دنیا که با مهم ترین چالش امروز یعنی چگونگی زندگی امروزی براساس مقاصد شریعت و چگونگی تعامل با جهانی شدن دست و پنجه نرم می کند، نیازمند شناخت منظومۀ فکری و مبانی فقهی و مکانیزم های عملی امام موسی صدر است. مجموعۀ گام به گام با امام این شناخت را به آسانی در اختیار گذاشته است. مطالعۀ مجموعۀ مذکور را هم به متفکران حوزه و دانشگاه و هم به مدیران جست وجوگرِ دلسوز آینده نگر و هم به جوانان آینده ساز توصیه می کنم.