نمونه‌ای‌ برجسته از پژوهش خاندانی

دکتر رسول جعفریان، نویسنده و استاد تاریخ

کتاب ارزشمند «مشاهیر خاندان صدر» را که هم اینک مجلد نخست آن برابرم قرار دارد، مرور کردم. فکر می‌کنم برای این اثر، از چشم بنده که آن را به مثابه کتابی در حوزه‌ «تاریخ» می‌نگرم، چند ویژگی برشمارم:

نخست آن که یک اثر در حوزه‌ «تاریخ خاندانی» است که در عالَم تاریخ و اجتماع، گرایشی با ارزش به شمار می‌آید. گرایشی که در روزگار ما، به دلیل بی‌توجهی، و در کشاکش انقطاع فرهنگی نسل‌ها، مورد غفلت قرار گرفته، و بسیاری از آگاهی‌های مربوط به خاندان‌ها از میان رفته است. اکنون شاهد یک نمونه‌ برجسته از پژوهش خاندانی هستیم که نه فقط به خاطر این که این خاندان اهمیت دارد، بلکه از دید بنده به عنوان ذره‌ای ناچیز از زمره‌ اهالی تاریخ، به دلیل آن که به این گرایش پرداخته شده، و می‌تواند چارچوبی برای دانشجویان و دیگر پژوهشگران حوزه‌ تاریخ باشد، نهایت اهمیت را دارد.

دوم آن که، این اثر یک کار پژوهشی درجه‌ یک است. آن‌گونه که جناب کمالیان، تا آن جا که توانسته، در بدست آوردن منابع، آگاهی‌ها و مواد دانستنی در این حوزه و تحقیق پیرامون آنها خودداری نکرده است. این که کسی در هر سه بخش، یعنی منبع‌شناسی، موادپژوهی و تحقیق روی آنها کاری را انجام دهد، از نظر ما ایده‌آل است. کارهایی هست که به یکی از این ابعاد یا حداکثر دو مورد آن توجه دارد؛ اما انصافاً و حقاً کاری که درباره‌ خاندان صدر شده، از هر سه جهت، شایسته‌ نگریستن و درس گرفتن و طبعاً باز هم برای اهالی تاریخ است که کاری را که برای پژوهش دست می‌گیرند، تا نهایت انجام دهند و از هر نکته‌ای که در آن باره می‌توان بدست آورد و در جایش از آن بهره برد، فروگذار نباشد.

سوم آن که ما با یک اثر صرف خاندانی روبه‌رو نیستیم، بلکه با تاریخ نزدیک به یک قرن ایران و عراق و لبنان، بویژه از زاویه‌ اندیشه‌ای و نیز رفتارشناسی روحانیون برابر جنبش‌ها و بحران‌های جامعه‌ شیعی روبرو هستیم. قرن گذشته، از حیث تغییرات مهمی که در آن رخ داده، نیز تنوع مباحثی که به لحاظ دینی و رفتاری طرح شده، در زندگی روزانه‌ امروز ما هم بسیار مهم و مؤثر است. این که چهره‌های برجسته خاندان صدر، به دلیل موقعیت خاصی که در سطوح مختلف رهبری فکری و سیاسی داشته‌اند، چه نوع مواجهه‌ای با مسائل این دوره داشته‌اند، برای ما بسیار جالب خواهد بود. این کاری است که آقای دکتر کمالیان انجام داده، و تقریباً با عنایت و وسواس آن را پیگیری کرده است. در واقع، جناب کمالیان، خودش به تعبیر صائب، اهل درد است، و دقیقاً از این زاویه و با عنایت به رویکردی که خودشان داشته‌اند، این مباحث را پیگیری کرده و از ارائه کوچک‌ترین خاطره و یادداشت و نتیجه‌گیری از آن، خودداری نکرده‌اند.

دوست ما جناب کمالیان، انسانی شریف، اخلاقی، متدین و دوست‌داشتنی و همزمان سخت دلبسته‌ آزادی فکر و اندیشه هستند. ایشان بخشی از آمال و آرزوهای خود را در خاندان صدر که کم چهره‌ ماندگار ندارند، جست‌وجو کرده‌اند. یکی از زبده‌ترین چهره‌ها که در این مجلد به وی مفصلاً پرداخته شده، مرحوم آیت‌الله سید صدرالدین صدر، فقیه مجاهد و روشنفکر و پدر امام موسی صدر است. این ویژگی، در سراسر این کتاب آشکار و در تبیین مبانی آن از دل مرویات و اخبار و گزارش‌ها بروز و ظهور یافته است. به هر حال، هر انسانی، در ارائه‌ هر نوع گزارشی، بیشتر خواسته تا ناخواسته، و البته گاه ناخواسته، علائق خود را ولو به صورت محدود نشان می‌دهد. مهم آن است است که در مقام محقق، تلاش کند، راه میانه را طی کرده و ضمن وفاداری به منبع و خبر اولیه، رعایت واقع‌گرایی و بی‌طرفی را داشته باشد و اصول علمی را در نگارش رعایت کند.

بنده از تجمیع این همه نقل و گزارش، و بویژه از دقت و تدقیق در نگارش، در شگفتم و می‌دانم که نویسنده تمام تلاش خود را در ارائه یک متن درست و دقیق بکار برده است. از این بابت، و به خصوص از این که یک دانشمند ژئوتکنیک لرزه‌ای که رشته اولیه‌اش تاریخ نیست، تا این اندازه توانسته است مرزهای تاریخ و دانش شرح‌حال نویسی را درنوردد، به ایشان تبریک می‌گویم.

……………..

منبع: کانال تلگرامی انتشارات «راز نی»