فیروزان در نشست آشنایی با شخصیت امام صدر گفت
اندیشه‌ای تازه که آزمونش را در محیط چندفرهنگی پس داده است

به گزارش مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر نشست آشنایی با شخصیت امام موسی صدر ۱۰ بهمن ۱۴۰۲ در مدرسهٔ علمیهٔ شهیدین قم با حضور مهندس مهدی فیروزان، داماد امام صدر، مدیرعامل شهرکتاب و مدیر سابق انتشارات سروش و همچنین جمعی از اساتید و طلاب علاقه‌مند برگزار شد. فیروزان در آغاز این نشست یادآوری کرد من به این نشست دعوت شده‌ام تا از این فرصت برای معرفی هرچه درست‌تر امام صدر بهره بگیرم و بسیار امیدوارم بتوانم دقیق سخن بگویم و از جادهٔ انصاف خارج نشوم. همچنین اگر از اندیشهٔ متفکران دیگر هم‌دورهٔ ایشان مانند شهید بهشتی، شهید مطهری و… نامی نمی‌برم به علت متمایز دانستن امام صدر نیست و تنها علتش این است که موضوع دعوت این جلسه، معرفی امام صدر است و بنا نبوده محتوای آن تطبیقی و مقایسه‌ای باشد.

هر کسی می‌تواند منشأ تغییر باشد

فیروزان سخنان خود را با این پرسش آغاز کرد که چرا باید با اندیشهٔ امام صدر آشنا شویم؟ او در پاسخ گفت از نگاه من امام موسی صدر یک مصلح برآمده از حوزهٔ علمیهٔ قم است که با علوم الهی و تجربی زمانهٔ خودش آشنایی داشته است. امام صدر علاوه بر کسب مدرک حقوق در اقتصاد از دانشگاه تهران به عنوان یکی از اولین روحانیان دانشگاهی، در علوم حوزوی نیز بسیار ممتاز بوده است تا آن‌جا که گفته می‌شود در درس آقای محقق داماد، که به سخت‌گیری معروف بودند، کم‌تر کسی جز ایشان حق سؤال نداشته است چون ایشان توانسته بوده به آقای داماد نشان دهد پرسش‌هایش کلاس را پیش می‌برد. دو ویژگی دیگر امام صدر که موجب می‌شود بررسی شخصیتش حائز اهمیت باشد یکی منظومهٔ فکری منسجم و دیگری آمیختگی اندیشه و عمل ایشان است که از امام صدر نمونه‌ای کم‌نظیر ساخته.

مدیر سابق نشر سروش گفت امام صدر در سخنرانی‌هایش می‌گوید خداوند این توانایی را در اختیار همه گذاشته است که محیط خود را تغییر و بهبود دهند و هیچ کس از این قاعده مستثنی نیست. اما این مستلزم بسترسازی برای این تغییر است. فیروزان گفت به همین علت اگر تأثیرگذاری امام صدر در محیط خودش را با دیدگاه‌های خودش بررسی کنیم، در می‌یابیم که این یک استثنا یا موضوعی اتفاقی نبوده است بلکه ایشان برای ایجاد این تغییر اراده و برنامه‌ریزی کرده است. گرچه امام صدر میراث‌دار عقل، هوشمندی، زیبایی، شاکلهٔ وجودی و سنت خانوادگی خاندان صدر بوده و این موجب تقویت اثرگذاری ایشان شده اما هیچ یک از این ویژگی‌ها بدون اراده و برنامه‌ریزی شخص امام صدر نمی‌توانست ثمربخش باشد. او افزود معروف است که امام صدر نامه‌نگاری‌ها و ارتباطات گسترده‌ای داشتند و این را می‌توانیم یکی از مؤلفه‌های این تأثیرگذرای بدانیم. ایشان وقتی به خانه می‌رسیدند، پس از خوردن شام، نامه‌نگاری‌ها را آغاز می‌کردند. حتی پیش از آن در دورهٔ قم معروف است که آقای صدر هر روز روزنامه‌ها را با مبلغ کم‌تری از خرید، اجاره می‌کردند و می‌بردند و می‌خواندند و چند ساعت بعد باز می‌گردادند. این نشان می‌دهد ایشان وقت تلف نمی‌کردند و برای بهبود محیطشان برنامه داشتند.

فیروزان با اشاره به موفقیت امام صدر در ارتقای جامعه‌اش گفت شیعیان لبنان هنگامی که امام صدر در سال ۱۳۳۸ به این کشور رفتند، هیچ سهمی در تصمیم‌گیری‌های این کشور نداشتند اما امروز هیچ تصمیمی بدون موافقت شیعیان منعقد نمی‌شود. داماد امام صدر گفت آقای سید حسن نصرالله سال‌ها پیش به خود من گفت من در کودکی، زمانی که هنوز به بلوغ نرسیده بودم، امام صدر را در مسجد می‌دیدم و ایشان از آن‌جا که به همه اعتنا داشت، مرا مأمور کرد که صف‌های نماز را مرتب کنم و این برای من خیلی مهم بود. فیروزان گفت پس از آزادسازی جنوب لبنان در سال ۲۰۰۰ آقای نصرالله از خانوادهٔ امام صدر درخواست کرد هر سندی از ایشان در اختیار دارید، یک نسخه به من بدهید چون می‌خواهم دوباره تجربهٔ ایشان را در لبنان مرور کنم.

منظومهٔ فکری امام صدر

فیروزان در تشریح ویژگی دوم امام صدر گفت در دهه‌های گذشته ارجاع به اندیشهٔ امام صدر به آسانی امروز نبود چون آثار و سخنرانی‌های ایشان در لبنان پراکنده بود اما در سال‌های اخیر این آثار به‌ویژه مجموعهٔ ۱۲ جلدی گام به گام با امام که به ترتیب تاریخی، همهٔ فعالیت‌های امام صدر را در دورهٔ حضورشان در لبنان گزارش می‌کند، به همت مؤسسه‌های ایران و لبنان منتشر شده‌اند و می‌تواند مبنای ارجاع محققان قرار گیرد. مدیرعامل شهرکتاب افزود اندیشه‌های امام صدر علاوه بر سازوارگی و انسجام از این رو قابل اعتناست که در محیطی چندفرهنگی به آزمون گذاشته شده و نتیجه‌بخش بوده است.

فیروزان افزود بسیاری افراد به امام صدر اعتراض می‌کردند که شما با رفتن سراغ مردم، شأن روحانیت را پایین می‌آورید یعنی باید بنشینید تا مردم به سراغ شما بیایند اما روش امام این نبود. امام خودش را در معرض سؤال قرار می‌داد. اگر سخنرانی‌های امام صدر را در «الندوه اللبنانیه» که یکی از بزرگ‌ترین محافل روشنفکری روز لبنان است ببینید، متوجه می‌شوید که او از ورود به گفت‌وگو هیچ ابایی نداشت و توانست به چشم‌اندازی مشترک با آن‌ها برسد. او افزود شاید یکی از علت‌های موفقیت امام صدر در پویش‌های فکری و عملی‌اش این بود که خلوت و جلوتش متفاوت نبود و هر چه را بیان می‌کرد عمیقا به آن اعتقاد داشت و آن را به کار می‌بست و به آزمون و گفت‌وگو می‌گذاشت.

فیروزان گفت امروز اگر شما در موضوع انسان، دین، اخلاق، کرامت، آزادی، حلال و حرام، کار، فضائل اخلاقی، انفاق و… به آثار امام صدر مراجعه کنید با اندیشه‌ای منسجم مواجه می‌شوید که در عرصهٔ عمل نیز به آزمون گذاشته شده و توانسته یک جامعه را از حضیض بیرون بکشد چون هدف این اندیشه در هر حوزه‌ای، بهبود زندگی است. داماد امام صدر گفت ایشان معتقد است جامعهٔ علوی را باید از روی شاخص‌های علوی شناخت. اگر این جامعه بازتاب‌دهندهٔ فضائل اخلاقی بود می‌توانیم به‌حق آن را علوی بدانیم، در غیر این صورت باید در مسیر حرکتمان تجدیدنظر کنیم.

هویت

فیروزان گفت در دورهٔ حضور امام در لبنان جنبش‌های چپ بسیار بر جهان عرب تأثیرگذار بودند و رگه‌های این تأثیرپذیری را می‌توانیم در تجربهٔ جمال عبدالناصر، حافظ اسد، حزب بعث عراق و سوسیالیزم عربی ببینیم اما امام صدر راه حل چپ‌ها را نمی‌پذیرد و تلاش می‌کند از اندوختهٔ فکری‌اش برای ابداع راه حل هویتی تازه‌ای بهره بگیرد. در همین راستا اگر به اندیشه‌های امام صدر دربارهٔ وحدت شیعه و سنی مراجعه کنید می‌بینید که ایشان با تکیه بر مبانی مستحکم شیعی به این اندیشه‌ها دست یافته است و نه با اقتباس از جریان‌های روشنفکری رایج زمانه. به همین علت شاهد هستیم که اندیشهٔ وحدت در فکر امام صدر، یک اندیشهٔ تاکتیکی و زودگذر نیست. همچنان‌که وقتی شما سخنرانی امام را در کلیسای کبوشین می‌خوانید ایشان به روشنی توضیح می‌دهند چه سازوکاری موجب می‌شود دین‌ها به گروگان ایدئولوژی‌ها بروند یا به دشمنان یکدیگر تبدیل شوند. مدیر سابق انتشارات سروش افزود اگر به سخنرانی دکتر نصری دربارهٔ صلح‌اندیشی امام صدر مراجعه کنید، ایشان به خوبی توضیح می‌دهد که مؤلفه‌های صلح در اندیشهٔ امام چیست.

فیروزان ضمن اشاره به روند روزافزون جهانی‌شدن گفت امام صدر با این روند همراه می‌شود و به خوبی آگاه است که ما باید راه حل تعامل با فرهنگ‌های دیگر را بیابیم. ایشان در چندین موقف از علمای بزرگ ادیان دیگر که حامل بخشی از وحی الهی هستند، درخواست می‌کند دست در دست هم بگذاریم و به حل مسائل اجتماعی بپردازیم. در واقع امام صدر غیرت دینی جوانان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، را که ممکن است متوجه مصادیق ویرانگر شود به سوی سازندگی کشور جلب می‌کند و این خود، یکی از نقاط تمایز ایشان به عنوان یک متفکر است. یعنی امام صدر یکی از معدود متفکرانی است که با تکیه به مبانی فقه جواهری، در صحنهٔ عمل و در تماس مستقیم با مردمی از فرهنگ‌ها و دین‌های متنوع، می‌کوشد به حل مسائل اجتماعی بپردازد.

گفت‌وگو

فیروزان با بیان این‌که سراسر منش امام موسی صدر گفت‌وگویی بود، به داستان بستنی‌فروش مسیحی صور اشاره کرد که در رقابت با بستنی‌فروش شیعه، کسب و کارش آسیب می‌بیند و با زبان بی‌زبانی به آقای صدر تذکر می‌دهد که به خاطر دین شماست که زندگی من دارد از دست می‌رود. امام صدر در واکنش به گلایهٔ بستنی‌فروش، به او قول می‌دهد که مشکلش را حل کند و پس از نماز جمعه به همراه جمعیت نمازگزار به بستنی‌فروشی او می‌رود و بستنی می‌خورد، بدون این‌که سخنی به زبان بیاورد.

داماد امام صدر گفت آیت الله جناتی به من گفت همین ماجرا موجب شد ما خدمت آیت الله سید محسن حکیم برویم و به ایشان شکایت کنیم که امام صدر در لبنان مرتکب چنین رفتاری شده و از غذای اهل کتاب خورده است. آیت الله حکیم به آیت الله جناتی می‌گوید آقای صدر کار خلاف شرع انجام نمی‌دهد. بروید تحقیق کنید ببینید مبانی فقهی کار او چه بوده. آیت الله جناتی و تیم او شش ماه بررسی فقهی می‌کنند و به این نتیجه می‌رسند که اجتهاد امام صدر درست بوده است و این گزارش را خدمت آیت الله حکیم می‌برند.

نمونهٔ دیگری که فیروزان در جمع طلاب برای منش گفت‌وگویی امام صدر ذکر کرد، جلساتی است که ایشان با جوانان داشتند و می‌گفتند ما درها را می‌بندیم و دهان‌هایمان را باز می‌کنیم و هر سؤالی دارید بپرسید. و می‌گفتند من در مواجهه با جوانان یک چشمم را باز می‌کنم و یک چشمم را می‌بندم یعنی توجهم را به آن‌ها می‌دهم و می‌شنوم اما همزمان نظارت هم می‌کنم و البته مهم‌تر از همه این است که سوء ظن ندارم.

فیروزان گفت این‌ها همه نمونه‌هایی است که امام صدر چه در برخورد با مردم، چه در برخورد با پیروان ادیان دیگر، چه در برخورد با جوانان و چه در برخورد با روحانیان همواره به صورت نظری و عملی به گفت‌وگو می‌پردازد چون چیزی که نتیجه‌اش از پیش معلوم باشد، گفت‌وگو نیست! مدیرعامل شهرکتاب افزود ایشان حتی نهادسازی و تأسیس مجلس اعلا را به چشم زمینه‌سازی برای گفت‌وگو با فرهنگ‌های دیگر نگاه می‌کنند و نه به چشم برتری‌جویی بر دیگر فرهنگ‌ها. به همین علت است که امام صدر از همهٔ نگاه‌های عرفانی، فقهی، تفسیری، اجتماعی، نهادی و… بهره می‌گیرد تا بتواند سهم بخش‌های مختلف حقیقت را ایفا کند و به راه حلی تازه دست یابد.

همسر امام موسی صدر

مهدی فیروزان، داماد امام موسی صدر در بخش پرسش و پاسخ این جلسه در جواب سؤال یکی از حاضران دربارهٔ ویژگی‌های همسر امام صدر گفت ایشان بسیار تودار اما در عین حال قدرتمند بودند چون زندگی با امام صدر آسان نبود و این خانواده چه پیش از ربوده شدن ایشان و چه پس از آن، هر شب با نگرانی سر بر بالین می‌گذاشتند. همچنین مسئولیت پذیرایی از مهمانان پرشمار امام صدر بر عهدهٔ همسر ایشان بود و تعداد این مهمانان کم نبود و در گذشته هم مثل امروز این‌طور نبود که بشود همه چیز را از بیرون سفارش داد! لذا خانم خلیلی شایستهٔ امام صدر و شریک تجربه و موفقیت‌های ایشان بودند. همچنین این همسر بود که پس از ناپدیدسازی امام صدر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های لبنان، در خانهٔ ایشان را باز نگه داشت و نگذاشت این تجربه شکست بخورد یا به فراموشی سپرده شود.