خلاصه پنجاه‌وهشتمین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل

بررسی تفاوت‌های رویکرد امام موسی صدر و سید قطب در گسترش دینداری

سخنران: حجت الاسلام دکتر مهدی فرمانیان

امام موسی صدر و سید قطب دو رویکرد متفاوت دربارۀ گسترش دینداری در جهان امروز دارند. رویکرد امام صدر تربیتِ اخلاقی است و رویکرد سید قطب سیاسی. امام موسی صدر معتقد بود که اگر ما بتوانیم افراد را متخلق تربیت کنیم، جامعه و حکومت و اقتصاد و سیاست نیز اصلاح می‌­شود؛ اما سید قطب بر آن بود که اگر ما حکومت را اصلاح و دینی کنیم، آن­گاه هژمونی حکومت دینی بر جامعه سیطره می‌­افکند و مردم به دین گرایش می‌یابند.

نخستین مبنای امام موسی صدر برای تربیت اخلاقی، توجه به انسان و انسانیت است. امام صدر تربیت اخلاقی را برای انسان امری مهم می‌­داند. او معتقد است که هرچه انسان در مسائل اخلاقی پیشرفت کند، بیشتر با دیگران تعامل می­‌کند. اگر انسان از اخلاقیات دور شود، رویکردش ظاهرگرا و فقه‌محور م‌ی­شود و از دیگران فاصله می‌گیرد. مبنای دیگر امام صدر آزادی ابزار عقیده است. 

در نگاه امام صدر جامعۀ باز مهم­ترین دلیل پیشرفت خواهد بود. مبنای احترام متقابل، مبنایی است که به یک معنا در پیِ همین مبنای دوم حاصل می‌­آید. اگر اخلاقی عمل کنیم، انسان­‌ها برایمان اهمیت می­‌یابند و اگر در کنار آن آزادی ابراز عقیده هم ایجاد کنیم، اصلِ احترام متقابل به‌­دست می‌­آید.

مبنای چهارم امام صدر تحمل مخالف یا به رسمیت شناختن دیگری است. این­ها اصولی است بر اساس هدف و رویکرد تربیتِ اخلاقی افراد برای ساختن جامعه‌­ای انسان‌محور.

اما سید قطب رویکرد سیاسی دارد. او معتقد است که فرهنگ غرب فرهنگ جاهلی است و همۀ جهان اسلام را فراگرفته است و همۀ شهرها جاهلی‌اند. او می­‌گوید که باید از یک شهر جاهلی مثل مکۀ جاهلی هجرت کنیم و یک مدینه‌النبی بسازیم. او معتقد است که بهترین کار تأسیس خلافتی مانند دورۀ خلفای راشدین است. برای تحقق این امر، گروه «پیشتاز ملت» باید شکل بگیرد، هرچند با سه نفر. سپس این گروه، شهر خلافت اسلامی بر اساس سیرۀ خلفا تأسیس کند. در واقع، نگاه سید قطب، برخلاف شیعه، معطوف به گذشته است. این کار نیز، یعنی تشکیل خلافت، باید با اسلحه صورت بگیرد.

براساس این دو نگاه دو رویکرد صلح و جنگ شکل می‌­گیرد. امام صدر اسلام را از ریشۀ «سلم» به معنای دوستی و محبت می‌­داند. او تعبیر «صلح تکوینی» را به کار برده است؛ بدین معنا که عالم به‌طور تکوینی بر اساس صلح به وجود آمده است و اختلاف آرا نه تنها مانع صلح نیست، بلکه به کمال جامعه می‌­انجامد.

سید قطب در همان سال ۱۹۵۹ که امام صدر به لبنان رفت کتاب معالم فی الطریق را نوشت. محتوای این کتاب دستمایۀ برخی جوانان برای کشتن افراد مختلف شد. هم‌زمان امام صدر در لبنان می‌­گفت که ما باید اسلام را به‌منزلۀ دینی جهانی، انسانی، بشردوست، و نه جنگ‌طلب، به جهانیان معرفی کنیم.

کسی که می­‌خواهد بر مبنای تربیت اخلاقی دین را بگستراند، باید با همۀ ادیان رویکرد صلح‌­آمیز داشته باشد، زیرا همۀ انبیا برای هدایت انسان­ها آمده­‌اند. در هر وضعیتی نگاه دین همین هدایت­‌گری است که امام صدر انجام می­‌داد. لازمۀ این نوع هدایت­‌گری، رویکرد صلح و تعامل و ارتباط است؛ کاری که امام صدر در پیش گرفته بود. براساس دیدگاه سید قطب، افراد باید به جنگ حاکمان بروند و آنان را برکنار کنند. این رویکرد نگاه محبت­‌آمیز و هدایت‌گرانه به انسان­‌ها ندارد. این رویکرد در صدد است که وضعیتی ایجاد کند تا انسان­‌ها  به اجبار دین­دار شوند.

تحول آفرینی، رویکرد دیگری است که نتیجۀ نگاه امام صدر است. امام صدر معتقد است که در هر دوره‌­ای دین می‌­تواند طبق مقتضیات زمان و مکان تغییر کند. بر اساس این رویکرد، می‌­توان از مفاهیم دینی تفسیر جدیدی ارائه کرد. امام صدر برهمین اساس اقدامات فراوانی در لبنان انجام داد. در مقابل، روش سید قطب برعکس است. او به هیچ وجه تفسیرهای نو را نمی‌­پذیرد؛ زیرا مبنای او نگاه به گذشته است.

برهمین مبنا، مواجهۀ امام صدر و سید قطب با غرب متفاوت است. بر اساس نگاه امام صدر ما می‌­توانیم بسیاری از جنبه‌­های مثبت فرهنگ غرب را اخذ و در خود هضم کنیم و تفسیر جدید از دین ارائه دهیم و کوشش‌­های فرهنگی را رسالتی انسانی و یکی از واجبات زندگی بدانیم. اما سید قطب معتقد است که هرچه از مفاهیم و تمدن جدید اخذ کنیم، بر جاهلیت جامعه افزوده‌­ایم.

از دیگر اختلافات امام صدر با سید قطب این است که او دموکراسی را پذیرفته است و میان دین و ملی­‌گرایی تعارضی نمی‌­بیند و معتقد است که این دو با یکدیگر جمع می‌­شوند. اما سید قطب دموکراسی را انحراف می‌­داند و به صراحت می­‌گوید که ما قائل به خلافت اسلامی هستیم. با مقایسۀ این دو دیدگاه می‌­توانیم بگوییم امام صدر مخالف احزاب نیست، اما سید قطب به شدت با احزاب مشکل دارد.

از دیدگاه امام صدر علل عقب­‌ماندگی مسلمانان را باید در خود جهان اسلام جست‌­وجو کرد. او معتقد است که مسلمانان با جداسازی عدالت اقتصادی و اجتماعی از حوزۀ سیاست، رویکرد تنبلی را در پیش گرفتند و همین باعث شد در بسیاری از عرصه­‌ها وارد نشوند. اما سید قطب بر آن است که همۀ مشکلات امروز ما از فرهنگ غرب ناشی شده است و اگر فرهنگ غرب را به‌­طور کامل کنار بگذاریم، مشکلاتمان حل خواهد شد.

بر همین اساس راهکارهای امام صدر هم به رویکردهای تربیت اخلاق برمی­‌گردد؛ مثل اینکه یکی از راهکارهای او رسیدگی به فقر است. اما پیشنهاد سید قطب دور انداختن فرهنگ غرب به‌منظور تأسیس خلافت اسلامی و در پیش گرفتن روش خلفا است. این‌گونه به نظر می‌رسد که روش امام صدر در جامعه مؤثرتر است، زیرا مشکل اصلی تربیت افراد است. اگر افراد را تربیت کنیم، جامعه و حکومت اصلاح خواهند شد.