اخبار عمومی
کرامت انسان مهم‌ترین دغدغه امام صدر است/ مراقب باشیم دچار نگاه اومانیستی نشویم
نخستین نشست گفت‌وگوی تخصصی با موضوع «هر انسان، یک مسجد است: جایگاه انسان در الهیات امام موسی صدر» ۱۶ آذرماه در موسسه امام صدر در تهران برگزار شد.
به گزارش موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، سید حسین مرکبی در نخستین نشست گفت‌وگوی تخصصی به ارائه نتایج مطالعات خود پرداخت و سپس دکتر رسول رسولی‌پور، دکتر غلامرضا زکیانی و مهندس مهدی فیروزان مطالب مطرح شده را نقد و بررسی کردند.
این نشست در قالب برنامه‌های جدید فعالیتی موسسه است که قصد دارد سلسله نشست‌هایی در قالب گفت‌وگویی و با حضور کارشناسان و آشنایان با اندیشه امام موسی صدر برگزارکند و به شکل تخصصی و موضوعی به واکاوى ابعاد و جزئیات اندیشه ایشان بپردازد. در ادامه مطلب گزارشی از بحث‌های عنوان شده در اولین نشست را می‌خوانید.
نگاه انسان‌گرای امام صدر در میان متفکران معاصر شیعه یگانه است
سید حسین مرکبی در ابتدای صحبت‌هایش گفت: «این بحث حاصل دو سال و نیم مطالعه آثار و گفتارهای امام صدر است. من ابتدا روش تفسیری ایشان را مطالعه کردم و در میانه راه به این جمع‌بندی رسیدم که می‌شود خط انسان‌گرایی را در تفسیر ایشان دنبال کرد. می‌توانم بگویم این نگاه در متفکران معاصر شیعه یگانه است و جوهره این نگاه حذف مرز بین خدا و انسان است.»
او در ادامه به زبان دین از نگاه امام صدر پرداخت و عنوان کرد که نگاه ایشان به زبان قرآن، زبان غیرتاریخی است و متنی را از گفتار امام به این شرح مثال آورد: «باید دانست که اصولا قرآن کتاب داستان و تاریخ نیست بلکه یک کتاب تربیتی و دینی است. قصه‌هایی که قرآن نقل می‌کند به منظور ذکر حوادث و عجایب و اتفاقات غیرقابل تکرار و نادرالوجود یا ترسیم صحنه دراماتیکی که اهمیتش در کمیابی آن است نمی‌باشد، بلکه صحنه‌ای را نشان می‌دهد که مردم عبرت گیرند و روش صحیح بیاموزند و تربیت شوند و قصه را تکرار کنند.»
مرکبی در ادامه افزود: «درواقع جوهره نگاه تاریخی تکرارپذیری است. یعنی آن چیزی که در متون دینی می‌خوانیم باید تکرارپذیر باشد. پس رای امام موسی صدر این است که متون دینی ما زبان غیرتاریخی دارند و تکرارپذیر است.»
او سپس مثال دیگری از نگاه امام صدر به داستان حضرت آدم را عنوان کرد و توضیح داد: «امام صدر می‌گوید این داستان به نظر بنده داستان خلقت هر انسانی روی زمین است. یعنی یک واقعه تاریخی نیست که یک بار در زمان خاصی اتفاق افتاده باشد و بعد به سراغ مسئله دیگری می‌رود که وقتی می‌خوانیم خداوند از روح خودش در هر انسانی دمیده باید به دنبال این برویم که کارکرد و وجه تکرارپذیری آن در زندگی ما چیست؟ خود امام صدر می‌گوید هر انسانی حامل روح الهی است. قلب انسان بیت‌الله است. پس قائل به نوعی زبان استعاری است. که هر جا قرآن از بیت الله صحبت می‌کند، منظور قلب انسان است. امام صدر در سال ۱۹۷۵ در ماه‌های اولیه جنگ داخلی در لبنان در موسم حج پیام می‌دهد که قلب انسان بیت الله هست و شما حق ندارید بیوت الهی را خراب کنید.»
سید حسین مرکبی سپس به بحث حُرُمات الله در قرآن پرداخت و گفت: «عبارت حرم الله به معنای خداوند حرمت بخشید، در قرآن ۶ بار به کار رفته است: ۳ بار در معنای النفس التی حرم الله، یک بار المسجد الحرام و یک بار الشهر الحرام. یعنی انسان حرمت‌مند، مکان حرمت‌مند و زمان حرمت‌مند. النفس التی حرم الله در سوره‌های مکی آمده و عبارت‌های دیگر در آخرین سوره آخرین سال عمر پیامبر یعنی سوره توبه. پس حرمت نفس به لحاظ زمانی نسبت به ۲مورد دیگر تقدم دارد. امام صدر قائل به تقدم رتبی نیز برای حرمت نفس هست.»
کرامت حقیقی تنها برای انسان است
او در ادامه افزود: « امام صدر در تفسیر آیه: وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّىٰ یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ ۖ فیه … می‌گوید، این آیات دربرگیرنده مجموعه‌ای از احکام است که از کیان امت و شرف و کرامت انسان و موسسات انسانی پاسداری می‌کند. این آیات جنگ را توجیه می‌کند و آن را دفاع می‌داند. آغاز نکردن جنگ را واجب می‌شمارد مگر زمانی که دشمن آن را آغاز کرده باشد. احترام اماکن مقدس را واجب شمرده است مگر آنکه از آنها ضد انسان استفاده شود. همچنین در جنگ باید از فتنه پرهیز کرد و محرمات خدا را همچون حرمت ماه حرام نگه داشت. مگر آنکه تعدی در آن ماه صورت گیرد که آنگاه انسان باید از خود دفاع کند. مجموعه این احکام تاکید می‌کند که کرامت حقیقی برای انسان است و ماه حرام و … برای کرامت انسان است که حفظ شده و محترم شمرده شده است.»
مرکبی در جمع‌بندی صحبت‌ها مثال‌های دیگری از حذف مرز بین خدا و انسان در نگاه امام موسی صدر و ارجاعات زیاد ایشان به سوره ماعون و دعوت به خدمت به انسان را عنوان کرد و اینکه کرامت انسان آن قدر برای امام صدر مهم است که می‌گوید بی‌تفاوتی نسبت به انسان بی‌تفاوتی به کل دین است.
او همچنین جملات معروفی از امام موسی صدر در این رابطه را مطرح کرد:
– راه خدا چیست؟ همان راه انسان.
– اسلام انسان، انسانیت اوست.
– ادیان یکی بودند زیرا در خدمت هدفی واحد بودند، دعوت به خدا و خدمت انسان.
امام صدر می‌گوید ما مدیون جامعه هستیم پس باید به آن خدمت کنیم
با پایان یافتن طرح بحث نشست، اساتید حاضر در جلسه به ارائه نکات خود درباره بحث پرداختند. درابتدا دکتر غلامرضا ذکیانی، استاد فلسفه دانشگاه و سرپرست موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، در توضیح و نقد صحبت‌های مطرح شده، گفت:
«به نظرم بُعدی که باید به این بحث اضافه شود، بعد اجتماعی وجود امام صدر است تا بحث نگاه به انسان بهتر درک شود. ایشان بیشترین بحث را درباره انفاق دارد و آن را بحث فردی و استحبابی نمی‌داند بلکه وجود شناختی و جامعه شناختی می‌داند. می‌گوید ما همه چیز را مدیون اجتماعی هستیم که در آن زندگی می‌کنیم. لحظه‌ای نیست که در اجتماع نباشیم و از آن بهره‌مند نباشیم. پس باید به آن خدمت کنیم.»
دکتر ذکیانی در ادامه افزود: «در نگاه امام صدر، خلیفه الله فقط در اجتماع و جامعه است که شکل می‌گیرد. او می‌گوید انسان چون انسان است حرمت دارد شیعه و سنی و …. تعیین کننده نیست. امام صدر از افقی این مسئله را می‌بیند که با افق ما خیلی فاصله دارد. ما حرف می‌زنیم اما چه کسی مرد میدان و مرد عمل است؟»
در ادامه دکتر رسول رسولی‌پور، عضو هیئت علمی و رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه خوارزمی و فوق دکترای فلسفه دین از دانشگاه نوتردام آمریکا نکات خودش را مطرح کرد:
«بحث زبان دین که گفته شد کمی ابهام دارد و باید روشن شود. گزاره نگاه امام صدر به دین نگاه تاریخی نیست، گزاره درستی نیست. شاید اشتراک لفظی باعث این اشتباه شده باشد. نمی‌توانیم از اینکه در قرآن هم هیچ جا تاریخی ذکر نشده که مثلا در سده فلان این اتفاق افتاده، نتیجه بگیریم نگاه امام صدر به قرآن تاریخی نیست یا زبان دین و قرآن تاریخی نیست. باید توجه کنیم که دین‌شناسی امام صدر به شدت تاریخی است و به زمان و مکان اهمیت می‌دهد.»
مراقب باشیم دچار نگاه اومانیستی نشویم
دکتر رسولی‌پور همچنین گفت: «ما سال‌ها الهیات خدامحور داشتیم و رنسانس درواقع واکنشی به این پارادایم خدامحوری بود. جریان اومانیسم یا انسان‌گرایی مقابل این پارادایم ایستاد. تا قبل از آن همه چیز خدا بود و بعد همه چیز انسان شد. اگر بخواهیم طرح یا مدلی ارائه بدهیم باید مراقب باشیم در نگاه اومانیستی نیفتیم. امام صدر به درستی گفته دعوت به خدا و خدمت به انسان، نه دعوت به انسان. ما سه گانه خدا، انسان و جهان را داریم و باید به دنبال مدلی باشیم که این سه گانه را به درستی کنار هم بنشانند و حق خودش را ادا کند. امیدوارم در بحث جلسات بعدی روی این وجوه دیگر تاکید شود.»
استاد فلسفه دین در پایان عنوان کرد: «قرن‌ها الهیدان‌ها دغدغه‌مند تصحیح خلقت یا پروژه اتقان صنع بودند، اثبات این که کار خدا درست انجام شده یا خیر. جریان‌هایی که به انسان نقش خلیفه الله می‌دادند نیز این بود که انسان در خدمت این پروژه باشد، یعنی توجیه‌گر مشکلات و نواقصی که ملحدین برای خلقت مطرح می‌کردند، نه خلیفه اللهی در جامعه. اما دین‌شناسی امام صدر انسان را خلیفه الله می‌داند نه در تصحیح پروژه خلقت بلکه در تنظیم امور انسان و جامعه.»
امام صدر معتقد است تمام دین احکام نیست و دین برای انسان امروز راه‌حل دارد
مهندس مهدی فیروزان، خواهرزاده امام موسی صدر و مدیر عامل موسسه شهر کتاب نیز نکات خود را درباره بحث مطرح کرد و گفت: «من برداشت‌های خودم را از امام صدر مطرح می‌کنم که ممکن است لزوما نظر امام نباشد. درباره اینکه چرا امام صدر از قم رفتند من چند دغدغه را عنوان می‌کنم، به نظرم امام صدر چند نگرانی داشتند: اولین نگرانی او لغزش جامعه‌های دینی به سمت اومانیسم است، همان اتفاقی که پس از رنسانس برای مسیحیت افتاد. بنابراین او تصمیم گرفت نسخه جدیدی برای انسان بپیچد. دومین نگرانی، فربه شدن احکام به دکترین و نگاه دینی است. ایشان محیطی را لازم دارد که بگوید تمام دین احکام نیست و دین برای انسان امروز راه‌حل دارد. دین می‌تواند پاسخگو باشد و بحث اخلاقی دارد. به همین دلیل لبنانی را انتخاب می‌کند که امکان فعالیت دارد، ۱۷ دین و مذهب دارد و آزاد است و حتی می‌تواند خودش را هم تصحیح کند. من نگرانی‌ام از علمای دینی‌مان این است که خود را در معرض سوال قرار نمی‌دهند. امام صدر اما این کار را می‌کند. سوال کردن باعث تمرین عقل و اندیشه می‌شود. در قم تعداد سوالات اندک است بنابراین به جایی می‌رود که تعداد سوالات بیشتر باشد. سومین نگرانی‌اش محرومان است و نگرانی چهارم اختلاط تفکرهای چپ و غیر الهی با اسلام و در ادبیات امام صدر یک کلمه کلمه از چپ نمی‌بینید.»
فیروزان در ادامه افزود: «من در ساحت‌های مختلفی رفتار و گفتار امام صدر را بررسی کردم: دین، اقتصاد، اجتماع، وحدت، انتخاب و انسان. در همه اینها امام حکمی را صادر نمی‌کند، مگر کرامت انسان در آن باشد. در مجموعه ۱۲جلدی گام به گام با امام که منتشر شده، می‌توان فراوانی لغت انسان را در سخنان او دید. نگاه او به انسان خاص است و من نتوانستم با منظومه فکری متفکر دیگری آن را تطبیق بدهم.»
خواهرزاده امام صدر در پایان گفت: «می‌دانید چرا امام صدر به وحدت شیعه و سنی اعتقاد دارد؟ او می‌گوید جامعه اسلامی ما با این همه فرق درگیر با همه جهان هم درگیر است، اگر بخواهیم با همدیگر سر مبانی اختلافی‌مان بحث کنیم،آتش خانه را از بین برده. می‌گوید بیایید در مورد مشکلات مشترکمان حرف بزنیم و حل و فصل کنیم و بعد از همه اینها درباره مشکلات نظری و مبانی فکری‌مان بحث کنیم.
نخستین نشست گفت‌وگوی تخصصی پس از این نقد و بررسی با پرسش و پاسخ حضار جلسه و اساتید پایان یافت.