اخبار انتشارات
اندیشه فقهی امام موسی صدر جامعه‌گراست/او برای مخاطب جهانی حرف می‌زند
گردآورنده کتاب «فقه زندگی» در مراسم رونمایی از این اثر عنوان کرد: امام موسی صدر معتقد بود که فقه شیعه سال‌ها از حکومت دور بوده و به همین دلیل مدرسه‌ای است؛ لذا ایشان فقه را به صورت جامعه‌گرایانه مطرح کرد و در موضوعات این اثر نیز می‌بینیم که مسائل مورد نیاز مردم پاسخ داده می‌شود.
آیین رونمایی از کتاب «فقه زندگی، برگرفته‌ای از آرای فقهی امام موسی صدر» با همکاری خبرگزاری بین‌المللی قرآن و مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پورحسین، حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا زائری، حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا نوراللهیان و حورا صدر، مدیر موسسه امام موسی صدر، ۱۱ آذرماه ۱۳۹۸ در محل خبرگزاری ایکنا برگزار شد.
گزارش این مراسم را به نقل از خبرگزاری ایکنا در ادامه می‌خوانید.
در ابتدای این نشست حورا صدر، مدیر موسسه امام موسی صدر در تهران عنوان کرد: جای اثری که به شخصیت فقهی امام موسی صدر بپردازد، خالی بود و این جای خالی را اول از همه استاد گرامی، حجت‌الاسلام سروش محلاتی به ما گوشزد کردند. ایشان آن قدر با ما همراهی کردند تا کار را شروع کردیم. به همت ایشان محقق دانشمند، حجت‌الاسلام مهدی پورحسین معرفی شدند و کار آغاز شد و مدتی زمان برد تا کار پیش رفت و به صورت کتاب درآمد.
امام صدر آموزه‌های فقهی را در متن جامعه استفاده می‌کند
حورا صدر با بیان اینکه امام موسی صدر در پی بیان حکم فقهی نبود، تصریح کرد: بیشتر این آرا و نظرات برگرفته از سخنرانی‌هایی است که ایشان در جمع عمومی مردم داشتند یا مقالاتی است که در جمع علمای جهان اسلام ارائه کردند. امام موسی صدر از پانزده سالگی وارد حوزه شده و همزمان با حوزه وارد دانشگاه تهران شد. ایشان حوزه علمیه نجف را دیده و حدود ۱۵ سال تحصیلات حوزوی داشته است. نکته متمایز این شخصیت این است که او این آموزش‌ها را به متن جامعه برده و در متن جامعه از آنها استفاده کرده است. شاید این ویژگی امام موسی صدر که ایشان در متن جامعه با مسائلی مواجه شد که باید به آن نگاه فقهی می‌کرد و پاسخ آن را استخراج می‌کرد، متن کتاب را نیز بااهمیت کرده است.
امام موسی صدر از لحاظ فقهی شخصیت معمولی نبود
در ادامه نشست حجت‌الاسلام مهدی پورحسین به معرفی اثر پرداخت و گفت: چنانکه اشاره شد، اصل این ایده از حجت‌الاسلام سروش محلاتی است، اما نه به شکلی که در قالب این کتاب درآمده است، بلکه ایشان نگاه فراتری داشت. شخصیت علمی امام موسی صدر به خاطر اقدامات اجتماعی در لبنان، مغفول واقع شده است، به ویژه شخصیت فقهی ایشان. حجت‌الاسلام سروش در جلسه مؤسسه مفتاح کرامت در قم به خوبی نگاه فقهی امام موسی صدر را مورد بررسی قرار داد که در مقدمه کتاب هم ذکر شده است. ایشان اشاره کرد که امام موسی صدر از لحاظ فقهی شخصیت معمولی نبود. ایشان هم با مکتب قم آشنا بود و هم با مکتب نجف. تمام این مباحث را در عرصه اجتماعی لبنان به محک تجربه گذاشت، ولی این بخش از شخصیت ایشان مغفول ماند.
تدوین این کتاب سخت‌تر از یک کار پژوهشی بود
گردآورنده کتاب «فقه زندگی» تصریح کرد: تدوین چنین کتابی به مراتب سخت‌تر از این است که فردی پژوهشی انجام دهد. چرا؟ به این دلیل که ایشان مباحث را به صورت مدرسه‌ای بیان نکرده و ابتدا و انتهای بحث روشن نیست؛ بلکه مباحث در یک فضای دیگری ارائه شده و در لابلای آن به یک مسئله فقهی اشاره شده است. مثلا در این کتاب مسائلی را آوردیم که از مباحث اعتقادی استخراج کردیم؛ یعنی ایشان درباره این موضوع صحبت می‌کرده که خداوند وجودش ذاتی است، اما بقیه چیز‌ها اعتبار صرف است. وقتی ایشان به توضیح درباره اعتبار پرداخته، به خاطر اینکه در حوزه اقتصاد هم تخصص داشته است، به اعتباری بودن پول هم اشاره می‌کند؛ بنابراین استخراج این مباحث بسیار کار مشکلی است و من مدت‌ها انجام این کار را قبول نمی‌کردم.
وی در ادامه به توضیح درباره فصول کتاب پرداخت و گفت: چهار فصل برای این کتاب قرار دادیم. ایشان مباحث کلی داشتند که حالت مبانی دارد و ما نام آن را کلیات گذاشتیم؛ مباحثی نظیر اصل تشریع، اصل اینکه قانون‌گذاری در اسلام، جامعیت فقه، جاودانگی فقه، اجتهادپذیر بودن فقه. این‌ها مسائلی بود که در فصل اول قرار گرفت و در واقع مبانی فقهی است که یک پژوهشگر فقه باید به آن توجه کند. برخی مباحث فقهی امام موسی صدر ناظر به منابع فقهی بود، یعنی چهار منبع اصلی فقهی که فقها بر اساس آن استنباط می‌کنند که این مباحث در فصل دوم آمده است. برخی مباحث هم ناظر به اصولی است که در تمام ابواب فقه کار برد دارد. این اصول را جمع‌آوری کردیم و در فصل مجزایی آن را ذکر کردیم. باید توجه داشت که ما یک اصول فقه و یک قواعد فقه داریم. هر دو جنبه قاعده‌ای دارند، ولی کاملاً متفاوت هستند. آن مباحثی که قواعد فقهی را تشکیل می‌دهند، هم خودشان حکم فقهی هستند و هم در تمام ابواب فقهی کاربرد دارند، ولی اصول فقه فقط جنبه ابزاری دارد.
اندیشه فقهی امام صدر جامعه‌گراست
پورحسین در ادامه یادآور شد: واقعیت این است که این کتاب تا حدود زیادی گویای شخصیت فقهی امام موسی صدر است. در مقدمه چهار ویژگی برای اندیشه فقهی ایشان برشمرده‌ام که تفصیل بحث و مستندات را در آنجا ذکر کرده‌ام. یکی از ویژگی‌های اندیشه فقهی ایشان، جامعه‌گرایی است. خود ایشان چند جا بیان کرده که فقه شیعه سال‌ها از حکومت دور بوده و فقه مدرسه‌ای است؛ یعنی در محافل علمی شکل گرفته است. امام موسی صدر کاملاً فقه را به صورت جامعه‌گرایانه مطرح کرده است، به همین دلیل موضوعاتی که در این اثر مورد بحث قرار گرفته است مورد نیاز و توجه مردم بوده است. مثلاً برای من خیلی جالب بود که ایشان در جامعه لبنان به مسئله جن و استخاره پرداخته است.
فقه امام صدر آسان‌گیر و روادارانه است
وی ادامه داد: ویژگی دیگر اندیشه فقهی ایشان این است که بسیار روادارانه است. گاهی در بیان فقه طوری عمل می‌کنیم که جامعه را از خودمان دور می‌کنیم، ولی ایشان مطالب را بسیار لطیف بیان می‌کنند؛ برای مثال ایشان در خصوص آیه «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ» می‌فرماید که اصل زندگی زناشویی بر اساس تفاهم است، ولی گاهی اختلاف به وجود می‌آید. وقتی اختلاف به وجود آمد، بالاخره باید یک نفر تصمیم نهایی را بگیرد. نتیجتاً فقه امام موسی صدر بسیار روادارانه و آسان‌گرایانه است.
وی در ادامه گفت: ویژگی سوم این است که فقه ایشان وحدت‌گرایانه است. نگاه وحدت‌گرایانه میان مذاهب و حتی ادیان در بیان و نوشته امام صدر مشهود است. او مسلمانان را به وحدت بیشتر در حوزه‌های مختلف، به ویژه در حوزه احکام امیدوار می‌کند. ویژگی چهارم این است که نوآورانه است. اگرچه این وصف را نمی‌توان برای همه آرای امام موسی صدر به کار برد، ولی نمی‌توان تردید کرد که ارائه مباحث فقهی ایشان در مواردی مبتکرانه و بدیع بیان شده و ورود و خروج به بحث، به نحوی است که مخاطب را کاملاً اقناع می‌کند.
حجت‌الاسلام محمدرضا زائری، نویسنده و کارشناس حوزه دین سخنران دیگر این نشست بود که در ادامه عنوان کرد: شخصیت امام موسی صدر نیازی به این امر ندارد که او را به عنوان فقیه بشناسیم یا نشناسیم. اگر ما به شخصیت فقهی امام موسی صدر توجه می‌کنیم بیشتر به خاطر نیاز خودمان است که نشان دهیم اسلام راه مسدود ندارد. برای این است که نشان دهیم انسدادی در کار نیست. اگر از گشودگی و انفتاح صحبت می‌کنیم الگوی ما امام موسی صدر است. امروز الگوی امام موسی صدر بدون تعارف جزء معدود الگوهایی است که از این باب می‌تواند به ما کمک کند. این کتاب قدم اول است.
امام صدر برای مخاطب جهانی حرف می‌زند
وی ضمن اشاره به ویژگی دیگر اندیشه فقهی امام موسی صدر اظهار کرد: نکته دیگر اینکه موقعیت لبنان ایشان را مجبور کرد برای مخاطبی جهانی حرف بزند. ایشان می‌فهمید نگاهی که به مرور نسبت به شیعیان شکل گرفته است باید تغییر کند. ایشان در این موقعیت با نگاه ادیان در خدمت انسان و این نگاه که دین آمده تا به نیاز انسان پاسخ دهد و ماموریت دین انسان‌گرایی است، فضایی پیدا کردند برای اینکه فقه را با این نگاه تبیین کنند.
حجت‌الاسلام زائری افزود: نکته بعدی اینکه یکی از تمایزات تفقه امام موسی صدر، قرآن‌محوری است. یکبار آقای قرائتی صراحتا گفتند می‌شود یک نفر مجتهد بشود ولی در طول عمرش از آیات قرآن، جز برخی از آیات احکام را تلاوت نکرده باشد. یعنی این امر کاملا قابل تصور است. بنابراین قرآن‌محوری بسیار مسئله مهمی است چون اساس تفکر دینی ما قرآن است. اساس دین قرآن است. نکته آخر واقع‌گرایی ایشان برای اجرای عملی احکام است. ایشان احکام را در یک فضای ذهنی و انتزاعی مطرح نمی‌کند. فقهای ما این‌گونه هستند که وقتی کسی از آنها سوال می‌کند، مثل یک قانون‌گذار حکم شرعی را بیان می‌کنند. فقه ما و نگاه دینی ما یک رویکرد حقوقی و قانونی دارد.
امام صدر با مردم همچون دیگر فقها سخن نمی‌گوید
او در ادامه بیان کرد: امام موسی صدر در جایگاهی قرار گرفته بود که نمی‌توانست این‌گونه با مردم سخن بگوید. این همان جایگاهی است که امام و پیامبر دارند. این از آن نقاطی است که خیلی تفاوت ایجاد می‌کند. یکی از دلایلی که موجب می‌شود مردم با دین ارتباط برقرار نکنند این است که مردم احساس می‌کنند این کسی که در جایگاه هدایت دینی قرار گرفته است مسئله آنها را ندارد. اتفاقا امام موسی صدر چون زعامت جامعه لبنان را به عهده گرفته بود لذا مسئله‌اش این بود که باید این تجربه عملی به نتیجه برسد.
وی در پایان گفتد: این جمله ایشان که «مسئله بیمه از افتخارات تمدن جدید بشری است» خیلی جمله درخشانی است. این حرف یک فقیه است. اینکه من اصرار دارم امام موسی صدر به عنوان فقیه شناخته شود به همین خاطر است؛ چون اگر یک روشنفکر یا مصلح اجتماعی این حرف را بزند عجیب نیست. اینکه امام موسی صدر به عنوان فقیه این حرف را بزند ارزش دارد.
سیدجواد شوشتری، رئیس سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور نیز در این مراسم اظهار کرد: امام موسی صدر شخصیتی است که در شرایط کنونی جامعه ما خلأ وجود ایشان بیش از گذشته احساس می‌شود. استفاده از منش ایشان به عنوان سیره عملی برای جوانان امروز ما بسیار راهگشا است.
وی با تأکید بر اینکه وظیفه داریم ابعاد شخصیت امام موسی صدر را به هر نحو ممکن برای قشر جوان تبیین کنیم، بیان کرد: به عنوان مجموعه‌ای که ارتباط مناسبی با دانشجویان و جوانان داریم، این آمادگی وجود دارد تا با کمک تمام مجموعه‌ها ابعاد شخصیت ایشان را به شکل کتابچه دربیاوریم.
در پایان نشست نیز حجت‌الاسلام نوراللهیان، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به ذکر خاطراتی از امام موسی صدر پرداخت و اظهار کرد: تا به حال ندیدیم که بگویند «آیت‌الله موسی صدر» در حالی که به برخی طلبه‌ها آیت‌الله گفته می‌شود. این کتاب به این مسئله پرداخته است؛ ولی می‌خواهم نکته‌ای در این خصوص عرض کنم. استاد من در مشهد مقدس در اواخر دهه چهل مرحوم شد. ایشان از شاگردان ممتاز آیت‌الله خویی و آیت‌الله حکیم بودند. ایشان نقل کردند که یک روز در نجف خدمت آقای خویی آمدند و گفتند: شما جلوی موسی صدر را نمی‌گیرید؟ ایشان در جلساتی که زن‌های سر برهنه حضور دارند، با لباس پیامبر(ص) حاضر می‌شود و سخنرانی می‌کند و این امر موجب وهن شریعت می‌شود.
وی افزود: آیت‌الله خویی فرمودند که اولاً موسی فقیه است، یعنی به اجتهاد خودش عمل می‌کند؛ ثانیاً بانوان آن جلسه «من النسا اللاتی نهین و لاتنتهین» [بخشی از روایت فقهی] هستند و نگاه کردن به آنها مشکل شرعی ندارد. ثالثاً اگر بگویید که اشکال دارد، باز هم بحث تزاحم مطرح است. موسی یک گناه می‌کند، ولی اتفاقی که می‌افتد برنامه هدایتی است که این ایشان با یک فکر نظام‌مند برای انسان‌ها در آن کشور پیش می‌برند؛ لذا این مورد با قاعده اهم و مهم تطابق دارد و از این جهت هم اشکالی ندارد.
امام صدر حکم فقهی را عملی اجرا می‌کرد
نوراللهیان تصریح کرد: این کتاب خیلی خوب تدوین شده است. باید این اثر را گام اول به حساب آورد و گام‌های بعدی را هم برداشت. یک شاهد عملی دیگر هم بگویم. وقتی لبنان بودم این مطلب را از رادیو شنیدم. یک روز ایشان برای دیدار و بررسی امور شیعیان وارد یکی از روستا‌های جنوب می‌شوند. سر نماز که نشسته بودند یک مسیحی بستنی‌فروشی خدمت ایشان می‌آید و می‌گوید من مسیحی هستم و کار دیگری هم بلد نیستم؛ ولی پیروان شما از من بستنی نمی‌خرند. دقت کنید که فقه زندگی از همین جزئیات شروع می‌شود. امام موسی صدر به او می‌گوید تا زمانی که ما نماز بخوانیم شما چقدر می‌توانید بستنی حاضر کنید؟ بروید بستنی درست کنید. آن فرد نقل می‌کرد که ما دیدیم امام موسی صدر و همراهانش به جلوی بستنی‌فروشی آمدند و از ما بستنی گرفتند و با قاشق خوردند.
وی افزود: یک مسئله فقهی که در حوزه‌ها چقدر رد و نقد داشتیم که آیا این کار شدنی است یا خیر، ایشان به شکل عملی نشان داد. ما در زمینه اهل کتاب خیلی بحث داشتیم و بعد از فتوای آقای حکیم این مسئله شیوع پیدا کرد. ایشان قبل از فتوای آقای حکیم به فتوای خودش به این مسئله می‌رسد. ایشان از کسی گلایه نکرد، ولی با این کار همه این حکم فقهی را انجام داد. آن بستنی فروش مسیحی می‌گوید که با این کار آقای صدر مشکل من حل شد.