بخش روزنگار مجموعه «گام به گام با امام» در شناخت امام صدر اهمیت بسیاری دارد

خبرگزاری ایبنا در گفت‌وگو با مهدی فرخیان، از مترجمان آثار امام موسی صدر و مجموعه ۱۲ جلدی گام به گام با امام به بررسی محتوای منتشر شده در این مجموعه پرداخت. متن کامل مصاحبه را در ادامه می‌خوانید.

مجموعه ۱۲ جلدی «گام به گام با امام» یا «مسیره الامام السید موسی الصدر» گزارش و روزنگار ۱۹ سال طرح‌های خلاقانه و فعالیت خستگی ناپذیر امام موسی صدر و مرجع کامل و دقیقی از مقالات، گفتارها و گفت‌وگوهای ایشان است. این مجموعه نخستین اثر کامل در این حوزه است که در اختیار علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار می‌گیرد.

ترجمه مجموعه «مسیره الامام السید موسی الصدر» به زبان فارسی در سال ۱۳۸۷ پس از تشکیل گروه مترجمان و ویراستاران با نظارت استاد موسی اسوار، عضو پیوسته فرهنگستان ادبیات فارسی، آغاز شد. ترجمه این مجموعه پس از مقابله و بازبینی با متن عربی، در دو مرحله ویرایش شد.

در مجموعه گام به گام حدود ۱۰۰ متن و سند جدید که در چاپ دوم مجموعه عربی «مسیره الامام السید موسی الصدر» اضافه شده نیز قرار گرفته است. همچنین در این مجموعه تازه منتشر شده، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های امام موسی صدر به زبان فارسی نیز افزوده شده که در مجموعه عربی موجود نیست. از میان این سخنرانی‌ها می‌توان به سخنرانی امام در حسینیه عمادزاده در اصفهان در سال ۱۳۵۰ اشاره کرد که در تحقیقات پروژه ‌تاریخ شفاهی مؤسسه در ایران به دست آمد.

انتشار این مجموعه نقش مهمی در شناخت هرچه بهتر و دقیق‌تر آرا و اندیشه‌ها و همچنین منظومه فکری امام موسی صدر دارد. همچنین، مخاطبان توانستند به آشنایی دقیقی با لبنان در زمان حضور امام موسی صدر هم دست پیدا کنند. به مناسبت سالروز ربودن امام موسی صدر با مهدی فرخیان یکی از مترجمان و ویراستاران این مجموعه به گفت‌وگو نشستیم. فرخیان پیشتر به مدت ۱۵ سال مسئولیت واحد پژوهشی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر را بر عهده داشت. او نقش مهمی در ترجمه و ویرایش آثار امام موسی صدر و همچنین پژوهش‌ها و نشست‌هایی که درباره این چهره تابناک جهان تشیع انجام شده، داشته است.

روزنگار فعالیت‌های امام صدر اهمیت ویژه دارد
فرخیان درباره این مجموعه به ایبنا گفت: این مجموعه در اصل ترجمه کتاب «مسیرهالامام السید موسی صدر» است که در لبنان به همت جنبش امل گردآوری شد. ایده اصلی انتشار این مجموعه را زنده‌یاد یعقوب ضاهر داده بود و کار اصلی را نیز او انجام داد. اما حقیقتا به سرانجام رساندن این کار فراتر از توان یک فرد بوده است. بنابراین اعضای دیگری از جنبش امل با همکاری مرکز مطالعاتی و پژوهشی امام موسی صدر در بیروت نیز در انتشار این مجموعه یاری‌رسان بودند. در این کتاب تقریباً تمام سخنرانی‌ها، مقالات، پیام‌ها و گفت‌وگوهای مطبوعاتی امام موسی صدر گردآوری شده است. تنها نامه‌های امام صدر به اشخاص است که در این مجموعه گنجانده نشده است.

وی افزود: «گام به گام با امام» یک ویژگی بسیار مهم دارد و آن این است که دربرگیرنده روزنگار فعالیت‌های امام موسی صدر است. البته نمی‌توان گفت که کامل است، اما به هر حال ما را با گستره فعالیت‌های امام صدر و اقدامات او آشنا می‌کند. نکته دوم این است که به جز چند مورد اندک، باقی روزنگارها به طور کامل از روزنامه‌ها استخراج شده است. بنابراین، اقدامات و فعالیت‌هایی که در روزنگار آمده کاملا مستند است.

فرخیان ادامه داد: بخش روزنگار در شناخت امام موسی صدر اهمیت بسیاری دارد. ما در این روزنگارها می‌توانیم از دیدارهای امام صدر با شخصیت‌های مختلف مطلع شویم و این نکته را درک کنیم که این شخصیت‌ها به اقتضای شرایط لبنان بسیار گسترده بوده و شامل همه احزاب و فرقه‌های لبنانی می‌شوند. از طرف دیگر، این روزنگارها ما را با تعداد سفرهای امام موسی صدر نیز آشنا می‌کند. امام صدر بجز سفرهای متعدد در درون لبنان، سفرهای طولانی مدت و چندباره‌ای نیز به آفریقا، روسیه و کشورهای اروپایی داشت و در این سفرها به رایزنی با مسئولان و شخصیت‌ها درباره مشکلات لبنان پرداخت. او در این سفرها سخنرانی‌های مهمی  در حوزۀ دین‌شناسی هم دارد.

این مترجم همچنین به ساختار مجلدات یک تا ۹ مجموعه ۱۲ جلدی «گام به گام با امام» اشاره کرد و گفت: از جلد یک تا ۹ کتاب همگی شامل دو بخش است. بخش نخست روزنگارهاست و بخش دوم اسناد. به عنوان مثال اگر در بخش روزنگار اشاره شده که امام صدر به کلیسا یا مسجد یا مدرسه‌ای رفته یا با سفیری یا عالم دینی دیدار کرده، و اگر متن کامل آن سخنرانی یا دیدار در دسترس بوده است، متن آن مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها یا دیدارها در بخش دوم آمده است. متاسفأنه، سخنرانی‌هایی نیز از امام موسی صدر در بخش روزنگارها هستند که متن کامل آن به دست نیامده و طبیعتاً در کتاب نیز درج نشده است. این در صورتی است که برخی از آن سخنرانی‌ها بسیار مهم هستند و در مراکز مهمی نیز ایراد شده‌اند. امیدوارم این متون نیز به زودی پیدا و در چاپ‌های بعدی کتاب درج شود. همین‌جا باید اشاره بکنم یکی از کارهای مهمی که در گردآوری بخش اسناد صورت گرفته این است که اگر از یک سخنرانی یا مصاحبه چند فایل صوتی بوده است، به‌دقت این فایل‌ها مطابقت داده شده‌اند تا کامل‌ترین و دقیق‌ترین متن در اختیار مخاطب قرار گیرد.

فرخیان اضافه کرد: نمی‌توان گفت که «گام به گام با امام» شامل همه مطالب امام موسی صدر است، بلکه معرفی بهتر این است که این مجموعه شامل بیش از نود درصد مطالبی است که تاکنون از امام موسی صدر در اختیار بوده است. جالب اینجاست که در فاصله چاپ نخست این مجموعه در لبنان تا چاپ دومش مطالب دیگری از امام صدر پیدا شد و به همین دلیل، چاپ دوم کتاب ۴۰۰ صفحه مطالب بیشتر دارد. پس از چاپ دوم کتاب عربی نیز مطالب دیگری پیدا شده است. علت این است که امام صدر در مساجد، مدارس و  مراکز مختلفی سخنرانی می‌کرد و این گونه نبود که همه آن‌ها به شکل دقیق ثبت شود. با تمام این اوصاف می‌توان گفت که این مجموعه فعلا کامل‌ترین کتاب درباره امام موسی صدر است. و البته، باید اشاره کنم که چاپ فارسی در مقایسه با چاپ عربی بازهم کامل‌تر است؛ زیرا در چاپ فارسی برخی سخنرانی‌های امام صدر در ایران به طبع رسیده است که در چاپ عربی مندرج نیست.

آشنایی با آرای دین‌شناسانه امام موسی صدر
مهدی فرخیان در بخش دیگری از این گفت‌وگو در معرفی مجلدات ۱۰ تا ۱۲ مجموعه «گام به گام با امام» نیز اشاره کرد: در جلد ۱۰ این مجموعه تمام تفاسیر امام صدر گردآوری شده است. علت درج مباحث تفسیری در یک مجلد این است که تاریخ دقیق این سخنرانی‌ها معلوم نیست. فقط می‌دانیم که مباحث تفسیری در سال‌های متفاوتی در سحرگاه‌های ماه مبارک رمضان از رادیو لبنان پخش شده و بخشی از آن‌ها هم مربوط به کلاس‌های اعضای ارشد جنبش امل است.

مترجم کتاب «سفر شهادت» ادامه داد: جلد ۱۱ این مجموعه شامل بیانات امام صدر در حوزه اعتقادات کلامی، دین‌شناسی و انسان‌شناسی است که تواریخ القای این بیانات نیز مشخص نیست و از نظر شناخت منظومه فکری امام موسی صدر اهمیت ویژه دارند. در نهایت، جلد ۱۲ کتاب نیز شامل سه بخش است. یک بخش درس‌گفتارهای امام صدر درباره جنبش امل است که در کلاس‌های کادرهای جنبش امل ارائه شده است و بخش دیگری سخنرانی‌های امام صدر درباره مسائل سیاسی روز و بخش سوم هم به مباحث اقتصادی امام موسی صدر اختصاص پیدا کرده است. در بخش مباحث اقتصادی، مقالات امام صدر در مجلۀ مکتب اسلام هم آمده است. باید بگویم این مقالات تنها مقالات فارسی امام صدر است که در اختیار ماست. بقیۀ مطالب فارسی امام موسی صدر سخنرانی است و نه مقاله مکتوب.

آرای دین‌شناسی امام صدر در نیمه اول حضورش در لبنان طرح شده است
مترجم آثار امام موسی صدر در بخش دیگری از این گفت‌وگو درباره اهمیت شناخت امام موسی صدر اظهار کرد: مهم‌ترین حسن کتاب این است که به صورت تاریخی سامان یافته است. ما چه امام موسی صدر را یک متفکر دینی و دین‌شناس بدانیم چه یک مصلح اجتماعی یا دینی و چه یک سیاستمدار، در اهمیت اینکه از نظر تاریخی چه تحولات فکری و سیاسی و اندیشه‌ای داشته، تفاوتی ندارد. در واقع سیر روزنگارها به صورت تاریخی برای شناخت هر شخصیتی مهم است.

وی افزود: ما با مطالعه «گام به گام با امام» متوجه می‌شویم که بخش عمده مقالات دین پژوهشی و اندیشه‌های دین شناسانه امام صدر در نیمه اول حضورش در لبنان تحریر شده‌اند. در نیمه دوم دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی امام موسی صدر مانع از ادامه پروژه دین‌شناسی او  در آن حجم می‌شود و حجم این آرا در این دوران به اندازه نیمه اول نیست. این امری طبیعی است، چراکه در نیمه دوم حضور امام صدر جنگ داخلی لبنان آغاز شد و تمام توجه او را به خود معطوف کرد. این جنگ‌ها عرصه را بر امام تنگ کرده بود و همه دغدغه او برقراری صلح شده بود. همچنین، در همین نیمه دوم است که تجاوزات رژیم صهیونیستی به خاک لبنان گسترده می‌شود و اولین اشغال هم در زمان حضور خود امام صورت می‌گیرد. بازهم طبیعی است که بخش مهمی از توجه امام صدر به این تجاوزات معطوف شود. مهم این است که «گام به گام با امام» می‌تواند ما را با تحولات فکری امام صدر و مسیر آن آشنا کند. به عبارتی، ما در این مجموعه با تحول و پیشرفت اندیشه دین‌شناسانه امام صدر در سیر تاریخی آن آشنا می‌شویم.

اندیشه امام صدر را می‌توان از کنش‌هایش شناخت
فرخیان همچنین به ضرورت شناخت برنامه‌ها و اقدامات عملی امام صدر اشاره کرد: برای شناخت نظام فکری شخصیت‌هایی چون امام صدر نباید از  ساحت عملی و اقدامات آنها غافل بود. ما همچنین می‌توانیم از بسیاری از اقدامات امام صدر دیدگاه‌های فقهی او را استخراج کنیم. یکی از این ماجراها مسئله بستنی‌فروش مسیحی است. این ماجرا جنبه مکتوب نداشته است، اما افراد متعددی آن را روایت کرده‌اند، از جمله خود آن بستنی فروش. شاید ما بدون دانستن این اقدام نتوانیم به‌طور کامل به نگاه فقهی امام صدر درباره «اهل کتاب» پی ببریم یا حتی نمی‌توانیم بدون مطالعه این رویداد تحلیل درستی از نگاه او به مسئله «دیگری» داشته باشیم. بنابراین، امام صدر اندیشه و عملش در کنار هم اهمیت دارد و حسن «گام به گام با امام» هم این است که هر دوی این جنبه‌ها را در بر می‌گیرد. به دلیل اهمیت اقدامات عملی امام صدر، حتی می‌توان گفت که این کتاب در مقایسه با مجموعه «در قلمرو اندیشه امام موسی صدر» مزیت بیشتری برای پژوهشگران دارد و پژوهشگران می‌توانند با مطالعه اندیشه‌ها و اقدامات امام صدر مبانی فکری و اندیشه امام صدر را به دست دهند.

مقالات دین‌شناسی امام صدر در مجامع علمی اهل سنت ارائه شده است
فرخیان در بخش دیگری از این گفت‌وگو اشاره کرد: یکی از ویژگی‌های دیگر این کتاب این است که علاوه بر اینکه تاریخ سخنرانی‌ها و مقالات را ذکر کرده است، مکان ایراد آنها را نیز آورده است و این موضوع اهمیت بسیاری دارد. اهمیت ذکر مکان‌ها از جنبه‌های تاریخی و دین‌شناسی این است؛ فی المثل، ما متوجه می‌شویم که بخش مهمی از این مقالات در خارج از لبنان و در مجامع علمی اهل سنت ایراد شده است. چند مقاله در کنفرانس بررسی‌های اسلامی در الجزایر ارائه شده است که از رخدادهای علمی مهم در جهان اسلام بود و بخش دیگر مقالات در کنفرانس مجمع البحوث الاسلامیه در مصر و بخشی دیگر در مراکش بیان شده است. این نکته بسیار مهم است. شیعیان دیگری نیز بعدها در این کنفرانس‌ها شرکت داشتند، اما حضور امام صدر در آنها استمرار داشت و این خود جنبه مهمی از شخصیت امام صدر را آشکار می‌کند.

اهمیت «گام به گام با امام» در روایت تاریخ تشیع در جهان معاصر
عضو گروه مترجمان و ویراستاران مجموعه «گام به گام با امام» همچنین بر اهمیت این مجموعه در روایت بخش مهمی از تاریخ تشیع در جهان معاصر اشاره کرد و گفت: با این کتاب با بخشی از تاریخ شیعیان نیز آشنا خواهیم شد. شیعیان لبنان از شیعیان ریشه‌دار جهان اسلام هستند. علمای بسیاری از خطه جبل عامل لبنان برخاسته‌اند. همچنین، به یک معنا لبنان از خاستگاه‌های شیعه است و «گام به گام با امام» می‌تواند بخشی از تاریخ شیعیان در این منطقه مهم را بازتاب بدهد و مواضع رهبر آن‌ها را تبیین کند. امام صدر هرچند که به طور رسمی  از سال ۱۹۶۸ رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان شد، اما پیشترها و به فاصله اندکی پس از حضورش در لبنان زعامت شیعیان این کشور را بر عهده گرفته بود. عملا پس از مرحوم علامه شرف الدین این امام موسی صدر بود که نقش سیاسی و اجتماعی مهمی را ایفا کرد. بنابراین، این کتاب برای کسانی که علاقه‌مند به مطالعه تاریخ شیعیان به‌ویژه در دهه‌های پرالتهاب ۶۰ و ۷۰ میلادی هستند، اهمیت بسیاری دارد.

فرخیان ادامه داد: بجز تاریخ تشیع، «گام به گام با امام» بازتاب‌دهنده بخشی از تاریخ سیاسی منطقه پرالتهاب خاورمیانه نیز هست. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی مسئله تجاوزات مکرر اسرایل و همچنین مبارزات فلسطینی‌ها و نقشی که سوریه و مصر در منطقه ایفا می‌کردند، بسیار مهم بود. امام موسی صدر در مناسبات سیاسی این دوران نقش پررنگی دارد. بنابراین، کسانی که تاریخ سیاسی خاورمیانه را دنبال می‌کنند، نباید از این کتاب غفلت کنند. این کتاب بر نقش سیاسی مهم امام صدر نیز تأکید دوباره دارد. حضور فلسطینی‌ها در لبنان و مسائل آن‌ها و اختلافات‌شان با سوری‌ها  بسیار مهم است و امام صدر یکی از میانجی‌های سوری‌ها با فلسطینی‌ها بود. امام صدر، همچنین، نقش مهمی در رفع اختلافات میان مصر و سوریه هم ایفا کرده است.