خلاصه درس گفتار اندیشه و عمل
خلاصه پنجاه‌وسومین درس‌گفتار اندیشه و عمل
مبانی و آرای قرآنی امام موسی صدر
سخنران: دکتر سعید بهمنی
امام موسی صدر در تقریب میراث‌دار علامه سید عبدالحسین شرف الدین است و سفر ایشان به لبنان هم به این علت بوده است که به نوعی جانشین ایشان شود. علامه شرف‌الدین در عمق دانش یا دستِ کم در جذابیتِ نگاه تقریبی بی‌نظیر است. اما علاوه بر تقریب، امام صدر میراث‌دار وحدت میان الهیون نیز هست. او به این موضوع علاقه‌مند است و دکترین و استراتژی وحدت در مطالبِ ایشان مشهود است. با مراجعه و استناد به کتابِ تفسیریِ حدیث سحرگاهان در این جلسه مبانی و آرای تفسیری امام موسی صدر بیان می‌شود.
انواع مبانی تفسیری که آرای امام موسی صدر مبتنی بر آن‌هاست، از این قرار است:
- مبانی هستی‌شناسی
- مبانی قرآن‌شناسی
- مبانی روش‌شناسی
- مبانی پیامبرشناسی
- مبانی انسان‌شناسی
- مبانی دین شناسی
- مبانی مردم‌شناسی ( اجتماعی، تاریخی، تمدنی)
مبنای هستی‌شناسی امام صدر در این کتاب این است که همۀ موجودات سجده‌کننده به خدا هستند. این نگاه الهیون و ما مسلمانان به این جهان است.
مبانی قرآن‌شناسی امام صدر این است که: قرآن کلام خدا، جاودانه و فراگیر است؛ ترتیبِ موجودِ آیات توقیفی است؛ قرآن کتابِ دین و تربیت است؛ قرآن بیان‌کنندۀ تمدن است؛ معارف قرآن جهان‌شمول است.
برخی از مبانی روش‌شناسی تفسیر امام صدر در کتاب حدیث سحرگاهان مندرج است. قرآن عرف و اصطلاحاتِ خاصِ خود را دارد؛ توجه به شأن نزول آیات؛ توسعۀ مصداقی آیات به بیش از مورد شأن نزول؛ امکان کاربرد واژه در بیش از معنای واحد؛ دلالت «ویل» بر حرمت؛ تعمیم قضایای شخصیه بر مصادیق موجود و مفروض، مبانیِ روش‌شناسی امام صدر در تفسیرند.
برخی مبانیِ پیامبرشناسیِ امام صدر در تفسیر را می‌توان بدین شرح ذکر کرد: پیامبر بشر است، نه موجودی فوق بشری؛ عصمت پیامبر اختیاری است، نه ذاتی؛ تلازم میان پایان رسالت و پایان عمر پیامبر.
در مبانی انسان‌شناسی دیدگاه امام صدر به شهید محمدباقر صدر نزدیک است. مبانیِ انسان‌شناسی او از این قرار است: طبیعت برای خلافتِ انسان خلق شده است؛ فلسفۀ وجودی انسان، «رشد» اوست؛ انسان نیاز فطری به شناخت مرگ و زندگی و سرنوشت دارد؛ عمل انسان شکل‌دهندۀ سرنوشت اوست؛ انسان مختار و مسئول است؛ مسئولیت و آگاهی انسان نسبت برابر دارند؛ انسان واجد چهار رابطه است: با خود، با طبیعت، با خدا و با دیگران.
از میان بیانات امام صدر در کتاب حدیث سحرگاهان دو مبنای دین‌شناسی را می‌توان دریافت: راهنمایی خدای تعالی بهترین راهنمایی است؛ ذات احکام شرعی مصلحت را در بر می‌گیرد.
ایشان می گوید که: «مردم منطقۀ قدس رسالت جهانی دارند.» این دیدگاه نتایج تاریخی و تمدنی دارد. از این رو، آن را جز مبانیِ مردم‌شناسی تلقی می‌کنیم. علاوه بر این، امام صدر معتقد است که «مسجد‌الأقصی» خاستگاه تمدن و علم است. این دیدگاه با نظریۀ رایج مبنی بر تولد تمدن‌ها در کنار رودخانه متفاوت است.
آخرین مبنای ایشان، مبنای جامعه‌شناسانه است. امام صدر می‌گوید که «ایمان با عمل صالح ملازمت دارد.» او این مبنا را از سورۀ ماعون اخذ کرده است که بدون عملِ صالحی که به اجتماع نفع برساند، ایمانی وجود ندارد.
التزام به این مبانی سببِ فهم و برداشت های متفاوت می‌شود. در مثال، بر اساس این مبانی است که امام صدر فلسفۀ معراج را پیوند دو تمدن در‌می‌یابد. در واقع، امام صدر بر اساس مبانیِ خود برای معراج کارکرد تمدنی استخراج کرده است.
امام صدر بر اساس همین مبانی صاحبِ آرائی در تفسیر است که برخی از آن‌ها نو هستند. فهرستی از آرای تفسیری امام صدر از این قرار است:
- شب قدر شب قانون‌گذاری است.
- در کمیت حیوانات و گیاهان توازن وجود دارد.
- زوجیت مفهومی فراتر از أنوثیت و ذکوریت و شامل ذرات اتم هم است.
- بقای امت چهار اصل دارد: عبادت همراه با دفاع؛ اعتدال در رفتار؛ تحریم کارهای ناپسند؛ اجتناب از همۀ انواع ظلم.
- فعالیت انسانِ مؤمن هماهنگ و همساز با هستی است.
- همگرایی با اهل کتاب امری الزامی است.
- نماز در جسم ما با فعالیت و در عقل ما با توجه و حضور و در قلب ما با خشوع آشکار می‌شود.
- مراقبت از نسب در تکافل امری الزامی است.
- دعا جانشین عمل نیست و کسی حق دعا کردن دارد که عمل کرده باشد.
- چشم زخم واقعیت و حقیقت ندارد.
- بقای اثر عمل صالح به‌مثابۀ بقای خود انسان است.
- حق هم هدف است و هم وسیله؛
- مقصود از ابابیل پرنده است و نه بیماری‌های میکروبی یا آبله.
- پرستش خدا و دین معامله‌پذیر نیستند.