خلاصه درس گفتار اندیشه و عمل
خلاصه شانزدهمین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل
امام موسی صدر و سبک زندگی مسلمانی در دنیای متکثر
سخنران: دکتر داوود فیرحی
«سبک زندگی مسلمانی در جامعۀ متکثر» موضوع این درس‌گفتار است. در دنیای جدید بدون نزدیکی مکانی، آدمیان به یکدیگر نزدیک می‌شوند و به لحاظ فکری و ذهنی نوعی قرابت می‌یابند.
تکثر ویژگی اصلی جامعۀ جهانی است و یکی از دشواره‌های این جهان متکثر «دین» است. جامعۀ متکثر یک واحد سیاسی اجتماعی خاص است که از گروه‌های قومیتی، زبانی و مذهبی متفاوت و متمایز تشکیل شده است.
مسئله این است که: انسان با باور قطعیِ یقینی و با این پیش‌فرض که او حق است و دیگران باطل، چگونه در جامعۀ متکثر زندگی می‌کند. امام موسی صدر نیز در جامعۀ چند فرهنگی لبنان با این مسئله مواجه بود و بر آن بود که لبنان را یونیورسال کند یا به بیان دیگر جهان را لبنانیزه کند.
جامعۀ متکثر دو راه بیشتر پیش رو ندارد:
- انتخاب فرقه گرایی که نتیجۀ آن خشونت مذهبی است
- سکولاریسم که نتیجۀ آن خصوصی شدن دین است
در این میان، امام موسی صدر دوگانۀ جدیدی مطرح می کند که در آن دین‌ورزی هست، اما فرقه‌گرایی نیست و دموکراسی هست، اما سکولاریسم نیست. این دموکراسی غیرسکولار امروز دموکراسی انجمنی یا دموکراتی توافقی نامبردار است. در این نظریه دین‌ورزی هست، اما حکومت دینی نیست؛ نظام دموکراتیک هست، اما دموکراسی اکثریت نیست؛ بلکه سهمیه‌ای است.
دموکراسی انجمنی واجد سه ویژگی است:
- دولت مبتنی بر ائتلاف بزرگ است؛
- سیستم انتخاباتی سهمیه‌ای است؛
- حکومت‌های محلی و خودمختار در درون خود دارد.
این نوع نظام حکومتی سه پیش شرط دارد: اولاً، نخبگان باید به یکدیگر اعتماد داشته باشند؛ ثانیاً، نخبگان باید خطر ذاتی نظام را حس کنند؛ ثالثاً، توان تحمل شکاف‌های خرده فرهنگی را داشته باشند؛ رابعاً، توان ارائۀ راه‌حل داشته باشند.
گویی امام صدر به این نظریه پل زده است، یعنی از دوگانۀ سکولاریسم و فرقه‌گرایی گسسته و از اقتدارگرایی فرار کرده است و از جایگاه مسلمان در دموکراسی مانده است. راه‌حل امام صدر از درونِ دین و به‌دور از فرقه‌گرایی است.
فرقه‌گرایی برای حفظ خود یا باید اعضای خود را محصور کند و یا غیرخود را از میان بردارد. اما امام صدر در تلاش است که شیعیان لبنان نه منزوی باشند و نه بجنگند و در عین حال، در سیستم سیاسی هم حضور داشته باشند.
فهم امام صدر از دین در این نگرش مؤثر است. مهمترین وجه دین در دیدگاه امام موسی صدر خدمات اجتماعی دین است، و نه وجه کلامی و…
دین اولاً، پیروان خود را به انزوا و رها کردن فعالیت‌های اجتماعی و خدمات عمومی فرا نمی‌خواند؛ ثانیاً و از این بالاتر، «دین مطلقاً مانع فعالیت سیاسی نیست».
در فرقه‌گرایی گفت‌وگو راه ندارد، اما امام موسی صدر معتقد است که گفت‌وگو تنها راه است. در این دیدگاه گفت‌وگو راه تفاهم و نزدیکی و وحدت و همبستگی است.
گفت‌وگو این پیش شرط‌ها را دارد:
- آزادی
- احترام
- اعتماد
- تحمل.
امام صدر این چهار پیش شرط گفت‌وگو را پذیرفته و بدان التزام دارد و حیات دینی را وابسته به تنوع آن می‌داند.
از مجموعۀ این مباحث نتیجه می‌گیریم که امام صدر واجد نوعی دین‌شناسی یا الهیات زیستن در جامعۀ متکثر است. این الهیات پنج ویژگی دارد:
- گشودگی
- فطری بودن
- ذات دین در صداقت است
- آزادی
- تشکل داشتن
در منظومۀ فکری امام صدر همۀ دین فرهنگ نیست و همۀ فرهنگ هم دین نیست؛ سیاست هم همۀ دین یا فرهنگ نیست. بنابراین، این سه مقوله به مانند دوایری سه‌گانه نه به یکدیگر گره خورده‌اند و ضعف یکی بقیه را تضعیف می‌کند و قدرت یکی دو دیگر را قدرت می‌بخشد. طبق نظریۀ امام صدر، سیاست بسترساز گفت‌وگوست. بنابراین، گفت‌وگو نقطۀ اتصال دین، سیاست و فرهنگ است.