خلاصه درس گفتار اندیشه و عمل
خلاصه چهل‌وسومین درس‌گفتار ماهانه اندیشه و عمل
بنیاد اجتماعی اخلاق از منظر امام موسی صدر
سخنران: دکتر غلامرضا ذکیانی
امام موسی صدر پس از تحصیل در قم و نجف به لبنان رفت. برخی می‌گویند که فضای لبنان بر اندیشه و عمل امام صدر بسیار تأثیر گذاشته است. اما من معتقدم که امام صدر خود نیز ویژگی‌هایی داشته که با لبنان سازگار بوده است. هرکسی نمی‌تواند با اوضاع و احوال لبنان سازگار شود. لبنان بر امام صدر اثر داشته، اما نمی‌توان گفت که همۀ حرکت و اندیشه‌های او متأثر از فضای لبنان بوده است.
امام صدر با تسلطی که بر فلسفه داشت، از گفتمان ارسطویی و سینوی خارج شده است. اما خروج از این گفتمان سبب نشد که به معراف دینی و عقلی لطمه وارد شود. خروج امام صدر از گفتمان ارسطویی به معنای رأی او به اصالت اجتماع است. اصالت فرد یادگار ارسطوست که به جوهر فرد قائل است. در مقولات دهگانۀ ارسطو، رابطه، اضعف مقولات است و بسیار کم اهمیت تلقی شده است. در فلسفۀ اسلامی اجتماع بما هو اجتماع جایگاهی ندارد. گفتمان ارسطویی و سینوی گفتمان فردگرای محض است.
امام صدر فرد را جزء حقیقتی جامعه می‌داند. اما فرد از جامعه تأثیر می‌پذیرد و بر جامعه اثر می‌گذارد. اگر هزاران نفر انسان بدون ارتباط و تعامل در کنار هم قرار گیرند، جامعه‌ای تشکیل نمی‌شود؛ تشکیل جامعه به وجود افرادی وابسته است که با تبادل و توانایی‌های خود در کارها تعامل داشته باشند. امام صدر سه عامل را سبب پیدایش تعامل و مبادلۀ میان افراد می‌داند:
- ۱. تفاوت افراد در میران شایستگی؛
- ۲. بزرگتر بودن اهداف بشر از توانایی‌های فردی؛
- ۳. وجود خطرها و تنگناهای قویتر از توان فرد.
در گفتمان امام صدر، انسان از یک سو خلیفه الله است و از سوی دیگر، اصالت اجتماع تلقی به قبول می‌شود. در این نگاه مقام خلیفه الهی صرفاً در فرآیند اجتماع تحقق می‌یابد، یعنی همۀ ظرفیت‌های نهفتۀ بشری که سبب خلیفه الله بودن بشر می‌شود، در ظرف اجتماع امکان تحقق می‌یابد. پس نهاد اجتماع هم باید پیوند الهی انسان و خدا را تأمین کند. در این نگرش، پیوند درهم تنیده‌ای بین خدا و انسان و اجتماع برقرار است. به یک بیان، هر سه اصالت دارند.
امام صدر چهار مرحله برای تربیت قائل است، مرحلۀ اول همان امر و نهی است مرحلۀ دوم علاوه بر امر و نهی استدلالِ خوبی یا بدی فعل هم ضمیمه می‌شود و فرد تربیت شونده را ا ز خوبی و بدی فعل آگاه می‌کنیم. در مرحلۀ سوم فضا را چنان آماده می‌کنیم که اگر فرد بدی کرد، احساس از خود بیگانگی کند. در مرحلۀ چهارم باید رابطۀ فرد با جهان هستی را برقرار کرد. یعنی فرد بداند اگر بدی کرد، با هستی تنافر پیدا می‌کند.
راه‌های تقدیس احساس مدنی در نگاه امام صدر از این قرارند:
- ۱. عطا و دهش از وظایف دینی است؛
- ۲. مردم عیال الله هستند؛
- ۳. پیوندهای اجتماعیِ دین در حوزۀ فرهنگی .
دین پیوندهای اجتماعی را هم در عرصۀ ایمان و هم در عرصۀ احکام و فقه تثبیت می‌کند. در عرصۀ ایمان انسان‌ها همه مساوی هستند. وقتی انسان‌ها با هم برابر باشند، آسان‌تر با یکدیگر کار می‌کنند و یکسان دیدن انسان‌ها به شکل‌گیری اجتماع کمک می‌کند. احکام اسلام در رابطۀ زناشویی، اطاعت از والدین، صلۀ رحم، حق همسایه و پرهیز از غیبت و افترا همه در جهتِ تثبیت پیوندهای اجتماعی است.
از دیدگاه امام موسی صدر فضایل اخلاقی سبب تقویتِ اعتماد میان افراد جامعه می‌شود و رذایل اخلاقی اعتماد میان افراد جامعه می‌شود و رذایل اخلاقی اعتماد میان انسان‌ها را مخدوش می‌کند. ما انسان‌ها پیوندها و نسبت‌های بسیار متعددی با دیگر افراد داریم، مثل پدری، فرزندی، برادری، کارمندی و غیر اینها. فضایل اخلاقی این پیوندها را مستحکم‌تر و رذیل اخلاقی آنها را سست می‌کنند. بنابراین، دروغ و غیبت در واقع باعث سست شدن پیوند فرد دروغگو یا فرد غیبت شونده می‌شود.
وقتی پیوندهای فرد با دیگران سست شود، در واقع جایگاه او در اجتماع تنزل می‌یابد و به یک معنا با از بین رفتن این پیوندها فرد در اجتماع خواهد مرد.